„Biały Bocian” nocą.

Bezimienne i znane tylko miłośnikom historii- tak przedstawia się sytuacja obiektów żydowskich we Wrocławiu. Zapomnianym budynkom przywraca się dawny blask, świadczący o wielokulturowości miasta. Jednym z takich obiektów jest Synagoga pod Białym Bocianem, która otworzyła swoje podwoje podczas ostatniej Nocy Muzeów. Warto przypomnieć burzliwe dzieje samej budowli, jak i losy społeczności żydowskiej na Dolnym Śląsku.

WroclawSynagogue

Początki Żydów nad Odrą

Historia obecności Żydów we Wrocławiu liczy sobie ponad 800 lat. Z racji swojego statusu, a także stolicy biskupiej, stolica Dolnego Śląska była ważnym punktem na handlowej mapie Europy Środkowo- Wschodniej, co powodowało znaczny napływ ludności.

Pierwsze wzmianki o ich społeczności pochodzą z lat 1180-1208. Wymienia się wówczas bogatych Żydów jako właścicieli podwrocławskich wsi. Dokument z 1204 roku, wystawiony przez Henryka Brodatego, wspomina o Józefie i Ezechielu, posiadających wieś Sokolniki. Najprawdopodobniej osada trafiła w ręce żydowskich właścicieli na drodze zastawu i szybko uległa zbyciu, ostatecznie stała się książęcą osadą służebną. Piotr Włost, najbogatszy w XII wieku polski możnowładca, zakupił od Żyda wieś Tyniec Mały pod Wrocławiem. Stała się ona elementem uposażenia klasztoru kanoników regularnych Na Piasku.

Życie w mieście

Początkowo Żydzi na terenie ziem polskich nie byli prześladowani. Byli traktowani jako „goście”, obok osadników walońskich i niemieckich. Bliskość geograficzna Śląska, a także związki dynastyczne księcia Władysława Wygnańca z rodziną cesarską, powodowały silny wpływ kodeksów niemieckich. Zwierciadło Saskie (Sachsenspiegel) określało normy co do pobytu Żydów w mieście. Mieli oni pozostać pod szczególną opieką księcia, podobnie jak duchowieństwo i kobiety. Za zabójstwo Żyda przewidywano karę śmierci, gdyż było traktowane jak przestępstwo wymierzone przeciwko majestatowi władcy. Przykładem może być sąd Mieszka Starego nad krakowską żakerią, która występowała przeciwko Żydom. Zwierciadło Saskie na Śląsku było traktowane jako prawo subsydiarne- posiłkowe, podobnie jak prawo ziemskie księstwa wrocławskiego.

Najlepiej udokumentowanym zajęciem wrocławskich Żydów w mieście była lichwa. Oprocentowanie udzielanych pożyczek sięgało wielkości 10-15%. Wynikało to z dużego ryzyka nieściągalności pożyczki, ponieważ nawet te zabezpieczenia nie gwarantowały zwrotu środków. Swobodę handlu ludności żydowskiej regulował Statut Kaliski. Cechy rzemieślnicze miały charakter nie tylko korporacji zawodowej, ale także religijnej i społecznej. Rzemiosło uprawiane przez Żydów ograniczało się do tych dziedzin, które nie mogły zostać zaspokojone przez rzemieślników chrześcijańskich, np. w kwestii koszerności pożywienia. Stąd spotyka się żydowskich piekarzy, rzeźników i kucharzy.

Życie religijne było regulowane poprzez wznoszenie obiektów sakralnych dwóch typów: domu zgromadzeń i domu egzegezy. Ten pierwszy typ, czyli bożnica, był przeznaczony do odmawiania modlitw oraz odprawiania innych obrzędów. Dom egzegezy służył natomiast studiowaniu Pisma Świętego. Różnica polega na tym, że bożnica musi być najwyższym budynkiem w okolicy, nie wolno w nim jeść ani spać.

Napływ ludności niemieckiej do Wrocławia, niosących swoje doświadczenia i antypatie, wzrost znaczenia chrześcijańskich kupców, kłopoty finansowe władców feudalnych powodowały wzrost niechęci do ludności żydowskiej, a także były przyczyną przymusowej migracji społeczności
i pogromów. Dochodziło do nich we Wrocławiu w latach 1349, 1360. W 1453 roku do miasta przybył kaznodzieja franciszkański Jan Kapistrano, głoszący kazania przeciw Żydom. W 1455 roku król czeski Władysław nadał miastu nowe prawo, zabraniające Żydom stałego pobytu.

W czasach nowożytnych

Od połowy XV wieku Żydzi pojawiali się tylko z okazji świąt, podczas których zezwalano na handel hurtowy osobom bez względu na pochodzenie, m.in. jarmarku świętojańskiego, Półpościa i innych świąt kościelnych. W XVI wieku władze miejskie nakazały noszenie żółtego krążka na ubraniu, umożliwiającego ich rozpoznanie. W Polsce za czasów istnienia Rzeczpospolitej Obojga Narodów utrwalił się typ codziennego ubioru Żyda: jarmułka, chałat i tałes, wraz z ozdobnymi kołnierzykami i pasami przybieranymi z okazji świąt.

W przypadku obiektów sakralnych, ze względu na brak możliwości oficjalnego funkcjonowania bożnic, zawiązywano prywatne przedsięwzięcia. Między innymi Zachariasz Lazarus, wówczas pionier gminy żydowskiej we Wrocławiu, stworzył bożnicę dla swojej rodziny, pracowników i szerszej społeczności.

Koniec wieku XVIII w Prusach był wiekiem Oświecenia. Stopniowo przyznawano prawa i przywileje społeczności żydowskiej, pozwalające jej na rozkwit. W 1790 roku hrabia Karl Georg Heinrich von Hoym, minister ds. Śląska przy administracji Fryderyka II zaproponował budowę ogólnodostępnej synagogi, służącej całej społeczności żydowskiej. Prawdopodobnie chodziło o likwidację drobnych, rozproszonych świątyń, pozwalające administracji pruskiej na większą kontrolę życia religijnego
w gminie. Plan ten został zablokowany przez ortodoksyjnych Żydów. Postrzegali oni emancypację jako zagrożenie dla tożsamości religijnej ich społeczności. W 1820 roku władze wymusiły ostateczną decyzję o budowie synagogi.

Początki Białego Bociana

Działka przy ul. św Antoniego została zapewniona jako lokalizacja pod budowę przyszłej świątyni. Wcześniej na miejscu synagogi znajdowała się gospoda Pod Białym Bocianem, po której odziedziczono nazwę. Zebrano środki na realizację projektu oraz sporządzono plan architektoniczny. Jednak spory w gminie żydowskiej doprowadziły do wstrzymania budowy. Sześć lat później,
z inicjatywy liberalnych Żydów skupionych w Pierwszym Towarzystwie Braci, projekt budowy został wznowiony. Wśród inicjatorów znaleźli się: Jacob Philip Silberstein (inwestor), Schindler i Tschoke (mistrzowie murarscy) oraz Thiele (nadzorca budowlany). Neoklasycystyczną świątynię zaprojektował Carl Ferdinand Laghans, wybitny niemiecki architekt. Pierwsze nabożeństwo odbyło się 10 kwietnia 1829 roku. Przez kolejne lata funkcjonowała jako prywatna świątynia Towarzystwa. W 1847 roku stała się ogólnodostępnym obiektem, jako świadectwo siły liberalnego środowiska gminy żydowskiej we Wrocławiu.

W 1872 roku powstała Nowa Synagoga przy ulicy Podwale, do której przenieśli się liberalni Żydzi. Białego Bociana przejęli ortodoksi. Ze względu na wymóg rozdzielenia płci podczas nabożeństw zmieniono konstrukcję budowli. Dobudowano trzy zewnętrzne klatki schodowe, prowadzące na galerie dla kobiet. W setną rocznicę funkcjonowania synagogi Pod Białym Bocianem odnowiono elewacje i wnętrze oraz wybudowano podest z pulpitem do czytania Tory pośrodku synagogi- bimę.

Synagoga w XX wieku

Żydowska populacja Breslau (Wrocławia) w latach 20. XX wieku liczyła około 23 tysiące osób. Czyniło ją to trzecią co do wielkości społecznością żydowską w Niemczech.

Ze względu na bliskość innych budynków synagoga Pod Białym Bocianem uniknęła spalenia podczas „nocy kryształowej” 9 listopada 1938 roku. Doszczętnie została zniszczona za to Nowa Synagoga. Świątynia służyła jako miejsce modlitwy do czasu deportacji ludności żydowskiej. Hitlerowcy przerobili budynek na warsztat samochodowy i magazyn zrabowanego Żydom mienia.

W trakcie wojny dziedziniec był wykorzystywany jako miejsce zbiórki dla deportowanych do obozów zagłady Żydów (Umschlagplatz). Nielicznej części społeczności udało się uciec przed aresztowaniami, reszta zginęła w obozach koncentracyjnych.

W dniu 13 sierpnia 1945 roku Komitet Żydowski we Wrocławiu zwrócił się do Aleksandra Wachniewskiego, ówczesnego prezydenta miasta, o zwrot zajmowanej przez milicję synagogi. Komitet wyremontował obiekt i dostosował ją do kultu religijnego dla ocalałych z Holokaustu polskich Żydów. W kolejnych latach emigracja i polityka władz i zniszczenia w wyniku aktów wandalizmu doprowadziły do dewastacji obiektu. W 1966 roku, ze względu na wskazanie przez władze złego stanu technicznego obiektu, zamknięto synagogę. Rok później zezwolono na korzystanie z dolnej części obiektu. Ze względu na rozruchy w marcu 1968 roku zawieszono nabożeństwa.
W 1974 roku Białego Bociana przejął Skarb Państwa i udostępnił Uniwersytetowi Wrocławskiemu. Miała w niej powstać biblioteka oraz czytelnia. W 1976 roku zarzucono prace adaptacyjne. Stopniowo budynek popadał w coraz większą ruinę, przechodząc z rak do rąk kolejnych właścicieli.

Idzie nowe

Dopiero w 1996 roku kardynał i były metropolita wrocławski Henryk Gulbinowicz przekonał Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego do wykupienia z rąk prywatnego właściciela budynku i przekazaniu go Gminie Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Renowacja obiektu trwała łącznie 14 lat. Uroczyste otwarcie synagogi Pod Białym Bocianem nastąpiło 6 maja 2010 roku wraz z wystawą „Historia Odzyskana”, opowiadającą o losach gmin żydowskich na Dolnym Śląsku. W ramach Gminy Żydowskiej we Wrocławiu działa Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej we Wrocławiu. Kolejne plany renowacji obejmują szul (małą synagogę) oraz mykwę (rytualną łaźnię).

W ramach Nocy Muzeów 2014 w synagodze Pod Białym Bocianem odbyły się trzy wykłady: dr hab. Agnieszki Zabłockiej-Kos o zapomnianych synagogach na Dolnym Śląsku, prof. Marcina Wodzińskiego o dziedzictwie żydowskim na Śląsku oraz rabbiego Tysona Herbergera o przemianach w architekturze synagog od antyku do współczesności. Równolegle na pierwszym piętrze została otwarta wystawa o synagogach na Dolnym Śląsku przed „nocą kryształową”.

Maciej Badowicz

Podziel się tym artykułem!