Karawaka

Karawaka

Karawaka, karawika, karawik, krzyż choleryczny, krzyż morowy, krzyż św. Zachariasza - krzyż o dwóch poprzecznych ramionach, z których górne jest krótsze. Uznawany za chroniący przed "morowym powietrzem" czyli epidemiami dżumy, czarnej ospy, cholery, tyfusu i in., a także gruźlicą, przed anomaliami pogody, nieszczęściami i nagłymi zgonami. W Polsce często ramiona poprzeczne są równe.
Nazwa związana jest z miejscowością Caravaca de la Cruz w hiszpańskiej Murcji. Miasto słynie z relikwii, którymi są drzazgi z krzyża ukrzyżowania. Przechowywane one były w relikwiarzu mającym kształt krzyża patriarchalnego czyli mający dwie poprzeczne belki. Wyższa, krótsza belka symbolizuje deskę z literami INRI umieszczoną na krzyżu nad głową Jezusa. Relikwiarz ten jest pierwowzorem dla krzyża zwanego karawaką.
Pojawienie się relikwiarza z fragmentami krzyża świętego w Murcji tłumaczy legenda. W I połowie XIII w. południowa część Półwyspu Iberyjskiego była jeszcze w posiadaniu Maurów (nazwa muzułmańskich mieszkańców Półwyspu). Gubernator prowincji Walencja z ramienia Almohadów Zayd Abu Zayd, skłócony ze swoim afrykańskim kalifem i szukający oparcia u króla Aragonii Jakuba I Zdobywcy był zaintrygowany chrześcijaństwem. Poprosił czy też nakazał przebywającemu na jego dworze kapłanowi odprawić mszę. Zebrano jakoś potrzebne do ceremonii przybory i naczynia, jednak już w jej trakcie celebrans dostrzegł, że brakuje najważniejszego elementu czyli symbolu krzyża. Zmieszanemu kapłanowi muzułmański gubernator wskazał na okno, w którym pojawiły się dwa anioły z krzyżem. Był to właśnie krzyż, który zdobył wkrótce sławę jako cudowny krzyż z Carvaca. Pod wpływem cudu i wrażenia, które sprawiła na nim msza, Zayd Abu Zayd jeszcze tego samego dnia zdecydował się na chrzest. Miało się to dziać 3 maja 1232 r. Oficjalnie konwersja odbyła się w 1236 r. a Zayd Abu Zayd przyjął chrześcijańskie imię i nazwisko Vicente Bellvis.
Krzyż miał 17 cm wysokości a ramiona 7 i 10 cm. Nie ma jasności jak znalazł się w Caravaca. Był to niewątpliwie krzyż pochodzenia wschodniego. Przypuszczalnie należał do pierwszego łacińskiego patriarchy Jerozolimy Arnulfa z Chocques, wybranego podczas I wyprawy krzyżowej. W Caravaca pojawił się wraz z Zakonem Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona czyli templariuszami, którzy miejscowy zamek przejęli w II poł. XIII w. Krzyż z relikwiami drzazg z krzyża ukrzyżowania mieli otrzymać od innego łacińskiego patriarchy Jerozolimy Roberta z Nantes. Według innych przypuszczeń krzyż został zdobyty przez Ferdynanda III Świętego podczas wojny z Maurami w 1241 r. i podarowany templariuszom. Krzyż z relikwiami "krzyża prawdziwego" (Vera Cruz) szybko zasłynął cudami. Podczas jednej z prób odbicia twierdzy przez Maurów z rąk templariuszy oblegający zatruli wodę, z której korzystali oblężeni. Na szczęście znaleziono bukłaki z winem. Po zamoczeniu w tym winie krzyża nabrało ono nie tylko właściwości leczniczych ale wlane do zatrutych studni uczyniło z powrotem wodę z nich zdatną do picia. Na cześć tego wydarzenia do dziś odbywa się w mieście malownicza trzydniowa fiesta Los Caballos del Vino na początku maja, podczas której mieszkańcy podzieleni na Maurów i chrześcijan (odpowiednio przebrani) biorą masowo udział w konkursach. Pierwszego dnia oceniana jest uroda biorących w zawodach koni. Drugiego odbywa się wyścig udekorowanych koni i towarzyszących każdemu z rumaków czterech mężczyzn. Ostatniego oceniane są ozdoby koni. Odbywają się też konkursy na najpiękniejsze stroje i wybierane są pary królewskie, posiadające najpiękniejsze, przygotowywane ręcznie, pracochłonne, bardzo kolorowe kostiumy.
Miejscowość otrzymała w nazwie dopisek "de la Cruz", a sława cudownego krzyża obiegła wszystkie królestwa Półwyspu Iberyjskiego. Pielgrzymki do Caravaca de la Cruz notowane były już w II poł. XIV w. Po templariuszach w zamku rezydowali rycerze zakonu Santiago (Zakonu św. Jakuba z Composteli, Zakon św. Jakuba od Miecza). Krzyż został skradziony w 1934 r. w czasach silnej propagandy antykatolickiej w okresie Drugiej Republiki Hiszpańskiej. W 1945 r. papież Pius XII podarował bazylice cząstkę drzewa Krzyża Prawdziwego, pochodzącą z drzewa odkrytego i sprowadzonego w IV w. z Jerozolimy przez cesarzową św. Helenę. Teraz ta relikwia, w kopii oryginalnego relikwiarza, przechowywana jest Caravaca de la Cruz. W 1998 r., za pontyfikatu Jana Pawła II, Stolica Apostolska nadała zbudowanej w latach 1617-1703 wewnątrz starego zamku Maurów bazylice Krzyża Przenajświętszego i Prawdziwego, jako piątemu miejscu na świecie (obok Rzymu, Jerozolimy, Santiago de Compostela i Santo Toribio de Liébana) prawo obchodzenia – w sanktuarium, gdzie przechowywany jest Cudowny Krzyż - Nieustannego Jubileuszu (uznanie co siódmego roku za Rok Święty, na zawsze - in perpetuum).
W Hiszpanii krzyż z Caravaca chronił przed wypadkami i nagłymi zgonami, klątwami, kradzieżami, burzami, piorunami. Leczył bezsenność. Wieszało się go na drzwiach wejściowych (od wewnątrz) lub przechowywało w szkatułce owinięty w fioletowy jedwab, nosiło w formie medalionu. Był ceniony również w hiszpańskich koloniach (Ameryka Łacińska, Filipiny). Dzięki jezuitom stał się znany w całej Europie i został talizmanem popularnym nie tylko wśród katolików.
Do Polski dotarł w połowie XVI w. w związku z jego rozpowszechnieniem we Włoszech podczas soboru trydenckiego. W trakcie obrad w 1545 r. w Trydencie pojawiła się zaraza morowa, którą kardynałowie z Hiszpanii zwalczali krzyżem z Carvaca. Pielgrzymi zaczęli przynosić do Polski relikwiarzyki w kształcie małych krzyżyków w formie krzyża z Caravaca nadając im nazwę "krzyż hiszpański" lub spolszczoną nazwę miasta - karawaka, karawika. Stąd w Polsce krzyż ten chronił głównie przed zarazami (W Niemczech chronił również przed burzami i śnieżycami - Wetterkreuz) ale był też talizmanem na wiele innych nieszczęść.
Karawaki były dostępne jako medaliki i medaliony do noszenia przy sobie. Istniały specjalne modlitwy, których zbiorki też nazywano karawikami. Specjalne znaczenie miała tzw. modlitwa (błogosławieństwo) św. Zachariasza, papieża z VIII w. Biskup Antiochii Leonard, uczestnik Soboru Trydenckiego uzupełnił krzyż w ten sposób, że kazał umieścić na nim siedem krzyżyków oznaczających słowo crux oraz osiemnaście liter, od których zaczynają się poszczególne modlitwy. Ryte na krzyżach były kluczem do tych modlitw i jednocześnie rozwinięte w słowa same są modlitwą. Rozmieszczano je na wszystkich belkach krzyża najczęściej w takim układzie: na górnym poprzecznym ramieniu litery: +Z+DIA+BIZ; na dolnym: SAR / +Z+; na pionowej belce krzyża: +HGF+BFRS. Litery te odczytać można jako zapis błogosławieństwa św. Zachariasza: +(crux) Z(elus) +(crux) D(eus) I(n manus) A(nte) +(crux) B(onum) I(nclinabo) Z(elavi) +(crux) S(alus) A(byssus) B(eatus) +(crux) Z(elus) +(crucis) H(aeccine) G(utturi) F(actae) +(crux) B(eatus) F(actus) R(espice) S(lavis). Karawiki były drukowane na ziemiach polskich jeszcze w II poł. XIX wieku i z miejsc i lat ich wydania możemy dziś wnioskować o ówczesnych epidemiach cholery. Były też drukowane kartki do naklejania na drzwi domów aby strzegły ich mieszkańców przed złymi mocami, chorobami i przeciwnościami losu. Nieraz łączone były z krzyżem św. Benedykta, a wówczas skutecznie chroniły też przed czarami, otruciem i kuszeniem przez szatana (zob. zdjęcie nalepki z karawaką i krzyżem św. Benedykta).
Krzyż z Caravaca stał się też znakiem walki z epidemiami, a zwłaszcza z gruźlicą i dziś można go spotkać w godłach towarzystw medycznych, szpitali, kampanii przeciw gruźlicy itp. W latach 30. i 40. XX wieku w Hiszpanii i Polsce występował też na znaczkach pocztowych propagujących zwalczanie tej choroby.
Zwyczaj stawiania drewnianych karawak chroniących przed morowym powietrzem upowszechnił się w Polsce prawdopodobnie od II poł. XVII w. W czasie zagrożenia budowano karawaki na początku i na końcu wsi, nieraz na rozstajach dróg, by blokowały drogę zarazie. W czasie epidemii nie wolno było wychodzić mieszkańcom wsi poza taki krzyż. Wierzono, że skuteczność gwarantuje wykonanie karawaki z jednego kawałka drzewa w ciągu jednej nocy i ustawienie go tej samej nocy. Najskuteczniejszą ochroną było ustawienie podczas epidemii karawak na każdym krańcu wsi i otoczenie jej nicią rozsnutą pomiędzy tymi krzyżami. Najczęściej wieś chronił jeden krzyż morowy. Ryto na nim nieraz wyżej wymienioną modlitwę. Ze względu na jej długość brakowało nieraz miejsca stąd też pojawiały się karawaki z trzema poprzecznymi ramionami. Dodane trzecie ramię dolne miało długość najwyższego, a odległość pomiędzy ramionami była równa.
Karawaka nazywana jest często krzyżem cholerycznym dlatego, że zarazy tej choroby przetrwały najdłużej. Kilka wielkich epidemii dotknęło mieszkańców Polski w XIX w. W 1831 r. przywlokły ją wojska rosyjskie walczące z powstaniem listopadowym. Kolejna w latach 1848-1855 tylko w 1852 r. uśmierciła ponad 48 000 mieszkańców Królestwa Polskiego (Kongresówki). Epidemie szerzyły się też w latach 1866-1873 i w latach 1893-1895. Duża epidemia pojawiła się również podczas I wojny światowej w 1915 r. Krzyże, które dotrwały do współczesnych czasów pochodzą najczęściej z okresu II wojny światowej gdy stawiane były w związku z epidemiami tyfusu chociaż zdarzają się i starsze. Czasami po dokładniejszym przyjrzeniu się można dostrzec w starym drewnianym krzyżu karawakę. Gdy odpadła ze starości jedna lub obie z poprzecznych belek dorabiano już tylko jedną. Wcięcie po drugiej zatykano kawałkiem drewna.

http://kapliczki.org.pl/mediawiki-1.19.1/index.php?title=Karawaka

http://czartoryskich.pl/pl/node/11559

+ =crux christi salva nos
Z = zelus domus tuae liberet me
+= crux vincit,crux regnat,crux imperat per signum crucis libera me domine ab hac peste
D =deus deus meus expelle pestem a me et a loco isto et libera me
I = im manus tuas domine comendo spiritum cor et corpus meu
A= ante caelum et terram deus erat et dus potems est libera me ab ista peste
+ = crux cristi potems ets ad expellem dam peste ab hoc loco et a corpore meo
B= bonum est praestolari auxilium dei cum silentio ut expellat pestem a me
I= inclinabo cor meum ad faciendas iustificationes tuas ut nom confundar quoniam invocavi te
Z= zean super iniquos pacen peccatorum videns ets speravit in te
+= crux christi fuget daemones aeram corruptum et pestem espellat
S= salus tua ego sum dicit dominus clama ad me et ego exaudiam te et liberato te ab ista peste
B= beatus vir qui sperat in domino et nom respexit in vanitatis et insanias falsas
+ = crux christi quae antea fuit in opprobium et con tumeliam et nuc in gloriam et nobilitatem sit mini in salutem et expellat a loco isto diabolum et aerem corruptum et pestem a corpore meo
Z= zelus honoris dei convertat me antequam moriat et in nomine tuo salva me ab ista peste
+= crux signum liberet populum dei et a peste eos qui confidunt in eo
H= haeccine reddis domino popule stuete redde vota tua offerens sacrificium laudis et fide illi quia potens ets istum locum et me ab hac peste libera me quuoniam qui confidun in eo non confunden-tur
G= guttum meo et faucibus meis ad haereat lingua mea sin nom benediixero fibi libera sperante in te in te confido libera me deus ab hac peste et locum istum in quuo nomem tuum invocatur
F= factae sunt tenebrae super universam terram in morte tua domine deus meus fiat lubrica et tenebrosa diaboli potestas quia ad hoc venisti fili dei vivi ut dissovals opea diaboli espelle tua potentia a loco isto et a me servo tuo pestem istam discedat aer corruptus a me in tenebras exteriores
+= crux christo defende nos et expelle a loco isto pestem et servum tuum libera a peste iista quia benignus es et misericors et multae misericordiae et verax
B= beatus qui nom respexit in vanitates et insanias in die mala liberabit eum dominus domine in te esperabi me ab hac peste
F= factus ets deus in refugium mihi quia inte speravi libera me ab hac peste
R= respice in me domine deus meus adonai in sede sancta maiestatis tuae et miserere mei et propter misericordiam tuam ab hac peste libera me
S= salus mea tu es sana me ex sanabor salvum me facet et salvus ero

http://www.4lomza.pl/index.php?wiad=17736
Bolesław Deptuła

połączenie Cruix Sancti Benedicti z modlitwą karawaczną

http://odkrywca.pl/medalik-z-lainskimi-napisami,702216.html
i dyskusja...

formy z Hiszpanii (prócz dwóch lewo góra i prawo dół)

opisywane papierowe karawaki

opisywany jako "czeski"

typowy "hiszpański"

C.S.B. i karawaka

zbiór fotografii "karawaka w różnych krajach"
http://www.ucam.edu/veracruz/stmayveracruz/imagenes/atct_album_view?b_start:int=0&-C=

http://www.benedyktyni.pl/medalik.htm

krzyż patriarchalny a karawaka
http://www.suehnekreuz.de/STO/aufsaetze02.html