Na początku był orzech, od niego wszystko się zaczęło. Na świecie możemy spotkać różnego rodzaju orzechy. Najpopularniejszymi są orzechy włoskie i laskowe. Obok nich znajdziemy mniej znane lub nam całkowicie obce orzechy takie jak: pistacjowe, nerkowce, makadamia, maślane, kokosowe, ziemne (arachidy), migdały czy orzeszniki. O dziadkach do orzechów opowiada Kustosz Lutoborek.

Właśnie z orzechem bardzo silnie związany jest przyrząd do jego rozłupywania. Już Archimedes w swym dziele „Mechanika” (IV w. p.n.e.) podał dokładny opis i schemat takiego przyrządu, który składał się z dwóch dźwigni mających jedno podparcie. Nazwał go – nucifrangibulum. W średniowiecznych zakonach benedyktyńskich (X-XI w.) zabraniano mnichom rozgryzania orzechów i nakazano otwierać je przy użyciu specjalnych noży. Archeolodzy znajdowali łupiny orzecha w osadach ludzkich z czasów najstarszych cywilizacji.

Pierwszymi i najstarszymi dziadkami do orzechów były dwa kamienie z wyżłobionymi rowkami. Wiele takich przedmiotów odkryto w Ameryce Północnej i Europie. Liczą sobie nawet i 8 tys. lat. Najstarszy znaleziony metalowy dziadek datowany jest na III lub IV w. p.n.e.. Można go oglądać w Tarencie we Włoszech. Jednak najbogatsze zbiory znajdują się w amerykańskim muzeum w Leavenworth (w stanie Kansas).

Właśnie tam znajduje się najstarszy dziadek z czasów rzymskich. Wykonany jest z brązu i wyglądem przypomina nasze współczesne kombinerki.

Powstanie tego dziadka szacowane jest na 200 r. p.n.e. W sumie w muzeum jest 5000 eksponatów. Największy ma półtora metra wysokości i przedstawia mężczyznę z kuflem piwa. Z pewnością takiego dziadka można używa nawet do kruszenia orzechów kokosowych.

Drugie znane muzeum jest w Neuhausen w Niemczech. Już przy wejściu wita gości największy na świecie dziadek (5,87 m), który został wpisany do Księgi Rekordów Guinnessa. Powierzchnia ekspozycji w tym muzeum wynosi około 400 m kwadratowych i jest „domem” dla około 3000 dziadków z 30 krajów świata. Każdy dziadek jest wyjątkowy i występuje tylko w pojedynczym egzemplarzu. Najmniejszy spośród eksponatów ma 4,9 milimetra.

Żelazne dźwigniowe dziadki do orzechów z XIII wieku możemy zobaczyć w Rouen, we Francji. Pierwsze metalowe dziadki były kute, a w późniejszych wiekach powstawały odlewy. Potęgą w tej dziedzinie była Anglia. Jednak najsłynniejsze dziadki są wykonane z drewna. Pierwszy drewniany dziadek był wykonany z dwóch kawałków drewna spinanych paskiem skórzanym lub zawiasem metalowym. W wieku XV i XVI wielu rzeźbiarzy we Francji i Anglii tworzyło piękne dziadki z bukszpanu, który charakteryzował się drobnym słojem i piękna barwą. W wieku XVIII i XIX w Austrii , Szwajcarii i północnych Włoszech zaczęły powstawać dziadki na podobieństwo ludzi i zwierząt.

Dziadki w kształcie figurek górników, żołnierzy, królów czy rycerzy, które w swych szerokich ustach miażdżyły orzechy powstawały w Niemczech od XVII do XVIII wieku. Narodziły się w górach Rudawskich w Saksonii, W okolicach osad Seitten, Grunhainichen i Olbernhau (kraina zabawek) powstało szereg warsztatów specjalizujących się w produkcji różnych zabawek m.in. dziadków do orzechów, które stały się ulubioną zabawką niemieckich dzieci. Oprócz zupełnie anonimowych, sympatycznych dziadków można spotkać w śród nich wiele postaci historycznych. I tak w niemieckich domach orzechy łupało wielu Napoleonów, Franciszków Józefów, Bismarcków i Fryderyków Wielkich.

W 1872 roku Wilhelm Fuchner, znany jako „ojciec” dziadków do orzechów uruchamia pierwszą komercyjną produkcję dziadków przy użyciu tokarki. Od XIX w. dziadki do orzechów stały się niezbędnym przedmiotem w wielu domach. Zaczęły być popularne także w sąsiadujących z Niemcami krajach: Czechach, Polsce – zwłaszcza na Śląsku. W XX w. produkowano dziadki na szersza skalę, pojawiły się też nowe formy: srebrne i platerowane. Bywały też przyrządy przytwierdzane do stołu, te użytkowano wyłącznie w kuchni. Niektóre z nich były sygnowane: Norblin – Polska Warszawa, J.C. Klinkosh – Austria Wiedeń, J.A. Kopenhaga – Dania. Wykonywano je zgodnie z panującą modą i tendencjami stylowymi. W Polsce po II wojnie światowej w upowszechnianiu dziadków do orzechów zasłużyła się „Cepelia”, zajmująca się sztuką ludową. Orzechołomy, zęby, ciskawki, stryszki, tłuczki, kleszczyki – to historyczne i ludowe nazwy dziadków do orzechów.

Po raz pierwszy nazwano je dziadkami do orzechów w XVIII-w „Encyklopedii powszechnej”. S Orgelbranda: dziadek to narzędzie do gniecenia orzechów, składające się z dwóch drążków zawiasami z sobą złączonych, pomiędzy którymi umieszczony orzech zostaje zgnieciony skutkiem ciśnienia na niego wywieranego przez oba drążki ku sobie zbliżone.

W wielu językach można przetłumaczyć ich nazwę jako zgniatacz do orzechów. I tak w języku rosyjskim – szczełkunczik, francuskim – casse-noisette, angielskim nutcracter, czeskim – louskacek. W Polsce przyjęła się nazwa dziadek do orzechów, lecz nikt nie zna jej pochodzenia. Nazwa w Polsce odnosi się do wyglądu przyrządu a nie jego funkcji, stwierdza współwłaściciel jednej z największych w Polsce prywatnej kolekcji tych przyrządów kuchennych Witold Tchórzewski. Pod względem konstrukcji można podzielić dziadki na trzy grupy: udarowe, dźwigniowe i śrubowe.

Do pierwszej grupy możemy zaliczyć armatki oraz różne rodzaje pras.

Dziadek do orzechów w formie prasy wykonany z żeliwa lub staliwa

Drugą grupę cechuje bardzo bogata różnorodność form. Wśród tej grupy możemy wyróżnić: antropomorficzne czyli postacie ludzkie.

Dziadek do orzechów w formie postaci ludzkich zoomorficzne – postacie zwierząt i ornitomorficzne – stylizowane postacie ptaków.

Do trzeciej grupy należą wszelkie rodzaje konstrukcji śrubowych – drewnianych i metalowych.

Dziadki do orzechów o konstrukcji śrubowej

Jeśli chodzi o tworzywo z których były wykonywane dziadki to należy wspomnieć o następujących materiałach:

drewno: bukszpan, klon, orzech włoski, brzoza i buk.

miedź: pierwsze dziadku były wykonywane już w XV wieku

żelazo i stal: większość była odlewana, jedynie starsze egzemplarze były ręcznie kute.

srebro: samo w sobie jest metalem zbyt miękkim do produkcji dziadków, jednak wiele z nich, wykonanych z mosiądzu lub żelaza zostało posrebrzonych , aby uczynić je bardziej atrakcyjnymi. Czasami ze srebra były wykonane tylko uchwyty a elementy miażdżące z innego twardego materiału. W późniejszym okresie ze względu na mniejsze koszty srebrzenie zostało zastąpione niklowaniem i chromowaniem.

brąz: jest mieszaniną miedzi i cyny, koloru czerwonego , bardzo twardy przez co jest idealnym materiałem do produkcji dziadków.

aluminium: bardzo twardy i lekki . Wiele współczesnych dziadków jest wykonanych z tego materiału.

kość: kłów słoni i morsów wykorzystywano do dziadków śrubowych . Jednak ze względu na niską wytrzymałość z kości wykonywano tylko uchwyty i dźwignie.

Podobnie jest z porcelaną, która była tylko elementem dekoracyjnym. I właśnie z połączenia porcelany i metalu powstały chyba najpiękniejsze dziadki.

Dziadek do orzechów , ten prosty przyrząd do łupania owoców w skorupce był tematem licznych opracowań literackich i muzycznych. Jest głównym bohaterem bajki E.T.A. Hoffmana popularnej na całym świecie , a widowisko baletowe „Dziadek do orzechów” z muzyką P. Czajkowskiego bywa często wystawiane na największych scenach opery i baletu.

„Zachwyciły mnie swoją kompletną bezużytecznością. Wiadomo że orzechy najlepiej się łupie młotkiem , albo w drzwiach” – stwierdza znany kolekcjoner. A ja dodam od siebie, że prawdziwy mężczyzna i w dłoniach da radę.

Jacek Lutoborski

Zapraszamy Wszystkich do zwiedzania mojego muzeum dziadków do orzechów w Muzeum Lutoborka

[email protected]

Podziel się tym artykułem!