Zbieram Carską Rosję – poradnik dla kolekcjonerów carskich militariów

Szkicem tym pragniemy zaprosić Kolekcjonerów tzw. carskiej Rosji do zgłaszania obrazów swoich zbiorów w celu zaprezentowania ich tutaj i uzupełnienie tego materiału tak ikonograficzne jak merytorycznie. Wszelkie uwagi chętnie naniesiemy ku ogólnej potrzebie Kolegów szukających informacji i wzbogacania wiedzy dot. tego tematu. Każdy obraz przesłany na adres redakcji zostanie opublikowany wraz z odnośnikiem i informacją do jakiej Kolekcji należy i kto go wskazał, Dziękujemy w imieniu Kolegów i zapraszamy do współpracy przy tworzeniu tego poradnika. Najwartościowsze wskazania nagrodzimy Kalendarzem Kolekcjonera i Monetą pamiątkową serwisu MyViMu.com

Żołnierski pas, atrybut mundurowej gotowości, nadawał każdemu w pełni bojowy wygląd broniącego ojczyzny obywatela. Nic dziwnego zatem, iż to właśnie na zapięciach wojskowych pasów umieszczano tak ważne symbole jakimi były godła państwowe. Atrybuty rosyjskiej symboliki, nie zawsze zgodne z przekonaniami i wiarą noszących je poddanych, dzisiaj są jednymi z nielicznych materialnych śladów, jakie pozostawili po sobie na wielu bitewnych polach także nasi przodkowie. Być może szkic ten pozwoli na bliższe poznanie tych jedynych w swoim rodzaju, „bogatych” elementów prostego, żołnierskiego wyposażenia.

Rozdział I

Wyposażenie Armii Carskiej – Klamry pasa głównego

Pełna, rosyjska symbolika państwowa początku XX wieku, nie zbyt przypomina tą używaną w Rosji na przestrzeni kilku poprzednich wieków. Sam słynny, dwugłowy orzeł stosowany był już dawno, jednakże podobieństwa do znanego większości kolekcjonerów godła oprócz dwóch głów jednego zwierzęcia są niewielkie. Dopiero od 1699 roku spotykamy przedstawienia dwugłowego orła, okrążonego przez charakterystyczny łańcuch ze znakiem orderu Św. Andrzeja. W następnym roku order ten umieszczono na piersi orła, wokoło tarczy przedstawiającej jeźdźca. W 1710 roku, gdy poczucie mocarstwowości i dążenia do utworzenia imperium nabrały tępa nad orłem po raz pierwszy umieszczono trzy tzw. korony imperialne. W czasie krótkiego panowania Katarzyny I (1725-1727) orzeł zmieniał swoje formy wyjątkowo często, poszukując tej „najwłaściwszej”. Jednakże eksperymenty z godłem nie trwały długo. Do dnia koronacji cesarzowej zaprezentowano nowego, „silnego” orła. Za dekretem Katarzyny I od 11 marca 1726 roku, w dokumentach podawano następujący opis rosyjskiego herbu: „orzeł czarny z rozpostartymi skrzydłami, w żółtym polu, na nim jeździec w polu czerwonym”. Po śmierci Katarzyny I, w trakcie krótkiego panowania Piotra II (1727-1730) – wnuka Piotra I, orzeł praktycznie się nie zmienił.

10 sierpnia 1799 roku car Paweł I podpisał dekret o włączeniu w skład godła państwowego maltańskiego krzyża i korony. Na piersi orła pod koroną znajdowała się tarcza ze Świętym Jerzym (Paweł traktował go jako „rdzenny herb Rosji”), nałożona na maltański krzyż. Jednakże car Aleksander I dekretem z 26 kwietnia 1801 roku „zdjął” maltański krzyż i koronę z herbu Rosji. W 1825r. godłu nadano nową, zupełnie nie heraldyczną, fantastyczną formę. Orzeł ten miał opuszczone skrzydła i trzymał przeplecione przez wstęgi strzały i pochodnię w prawej łapie oraz wieniec laurowy – w lewej.

Przy imperatorze Mikołaju I przedstawiano dwa typy dwugłowego orła – z opuszczonymi i podniesionymi skrzydłami. Od drugiej ćwierci XIX w. na skrzydłach orła zaczęto przedstawiać tarcze z tytułowymi herbami księstw (cesarstw) -Kazańskiego, Astrachańskiego, Syberyjskiego, Polskiego, Tawryczewskiego i Wielkiego księstwa Finlandzkiego. Rysunek tzw. małego herbu Rosji, wykonany przez artystę Aleksandra Fadiejewa został zatwierdzony 8 grudnia 1856 roku. Ten wariant herbu odróżniał się od poprzednich nie tylko przedstawieniem orła, lecz również ilością „tytułowych” herbów na skrzydłach orła. Na prawym mieściły się tarcze z herbami Kazania, Polski, Chersonesu Tawryczewskiego i zjednoczonym herbem Wielkich Księstw Kijowskiego, Władymirskiego, Nowogorodskiego ana lewym – tarcze z herbami Astrachania, Syberii,Gruzji oraz Finlandii. 31 maja 1857 roku rosyjski senat opublikował dekret podając w nim opis nowych herbów i norm ich stosowania.

Pierwsze przedstawienie dwugłowego orła, w charakterze państwowej symboliki Rosji, pojawiło się na mundurach w czasie rządów Piotra I. Nie znane jest zarządzenie, dekret czy rozkaz, które można byłoby odnieść do tego czasu i udokumentować to wydarzenie odpowiednimi cytatami. Najprawdopodobniej, takich dokumentów nie ma w ogóle a istnienie takich przedstawień mogło być prywatną inicjatywą żołnierzy czy oficerów jednych z najstarszych gwardyjskich pułków – Preobrażeńskiego lub Siemienowskiego.

Oficjalnie, po raz pierwszy „ Rosyjski Herb Imperialny” wprowadzono na dodatki do mundurów, w postaci np. guzików na ubrania urzędników Kolegium Obcych Spraw (późniejsze Ministerstwo Spraw Zagranicznych) w 1799 roku. W 1808 roku „żółte” guziki z przedstawieniem rosyjskiego godła państwowego, pojawiają się na mundurach Departamentu Spraw Wewnętrznych. W 1818 roku guziki z herbem ustanowiono dla mundurów urzędników Zarządu Kontroli Rachunków Państwowych. Od 1826 roku guziki tzw. „herbowe” naszywano już na mundurach urzędników tzw. Kancelarii Rady Państwowej. Nareszcie – w 1829 roku orły pojawiają się także na guzikach w armii, ale – co istotne, tylko w jednostkach gwardii. Na guzikach wykonywanych dla gwardii bito wówczas orła z opuszczonymi skrzydłami, ze strzałami i wiankiem w łapach, który pojawił się po raz pierwszy na gwardyjskich czakach w 1808 roku. Należy tu przypomnieć, iż po dojściu do władzy, Mikołaj I sankcjonował jednoczesne użycie dwu wariantów godła państwowego. W pierwszym – uproszczonym orła przedstawiano z rozprostowanymi tzw. „opuszczonymi” skrzydłami i pod jedną koroną, ulokowaną nad górnym brzegiem tarczy z przedstawieniem Św. Jerzego Zwycięskiego i bez tzw. znaków orderu Św. Andrzeja. Ten rodzaj orła po raz pierwszy pojawił się na żołnierskich klamrach jednostek gwardii w 1834 roku. Był to tzw. orzeł „wojenny” lub „grenadierski” (noszono no na czakach od 1808 roku). Taki orzeł trafił wówczas wyłącznie na klamry żołnierzy pieszych jednostek gwardii i jednostek kirasjerów gwardii. Należy zapamiętać ten fakt, gdyż konsekwentnie także przez wiele kolejnych lat do noszenia orła na klamrach nobilitowane będą jedynie pułki gwardyjskie.

Tymczasem pierwszym emblematem rodzaju broni, jaki pojawił się na prostokątnych klamrach do pasa głównego – tzw. „blachach”, był gorejący granat. Umieszczono go na mosiężnych klamrach kirasjerów armii spinających nowy pas główny służący do utrzymywania rynsztunku. W zgodzie z zarządzeniem z 27 grudnia 1934 roku, znane nam z kształtu, charakterystyczne klamry z gorejącym granatem otrzymały wszystkie pułki kirasjerów armii. Co ciekawe, dopiero w maju 1855 roku, płonący granat trafi na klamry żołnierzy i podoficerów jednostek grenadierów… Gdy w roku 1860 kirasjerzy armijni zostali przeformowani w pułki dragońskie, z klamer tych jednostek usunięto symbol gorejącego granatu.

Przy drugim wariancie godła orzeł miał trzy korony, „bito go” z podniesionymi skrzydłami, na których mieściły się herby sześciu głównych „ziem” imperium a tarczę ze Św. Jerzym okrążał łańcuch orderu Św. Andrzeja. Pierwszy, uproszczony wariant tego herbu zastosowano w zasadzie we wszystkich resortach wojennych imperium, a drugi – w tzw. obywatelskich wprowadzając go na różne mundurowe dodatki.

Kolejne zmiany dokonywane w rosyjskim herbie prowadziły tym samym do przedstawienia nowego rysunku na klamrach czy guzikach. W maju 1857 roku, kiedy przedstawienie tzw. małego państwowego herbu Rosji zmieniło się po raz kolejny – na klamrach pieszych jednostek gwardii a także kirasjerów gwardii od zaraz zaczęto „bić” nowego orła. W tym momencie ustała uruchomiona w 1834 produkcja klamer z tzw. „wojennym” lub tzw. orłem „gwardyjskim”. Nowa klamra dla oficerów gwardii posiadała orła z podniesionymi skrzydłami, z herbami ziem na skrzydłach i otoczonego z obu stron wieńcem z gałązek laurowych. Cała klamra pokrywana była metalem w kolorze złota a jej brzegi odpowiednio stylizowane. Klamry dla podoficerów i żołnierzy gwardii utrzymały znany większości kolekcjonerów prostokątny kształt. Jednostki gwardyjskie dysponowały jednocześnie oddziałami inżynieryjnymi i artylerii, co odpowiednio zostało zaznaczone na klamrach w postaci armatury złożonej ze skrzyżowanych siekier lub armat. Rysunek do rozkazu z 1857r. przedstawiający obraz orła, jaki powinien znajdować się na klamrach dla żołnierzy, jest dokładnie odwzorowany na klamrze prezentowanej na zdjęciu. Klamry te, stosunkowo rzadko spotykane, są zdecydowanie większe od wszystkich innych spotykanych w zbiorach. Są to oryginalne klamry dla jednostek gwardii pochodzące co najmniej z roku 1857. Wykonane z tzw. białej miedzi, „trzymają” zalecane wymiary 9 x 6 cm oraz posiadają np. mosiężny język szlufki mocowania pasa.

Od maja 1855r. klamry do pasów z wyobrażeniem złotej korony cesarskiej osobno mocowanej do klamry i z odpowiednią armaturą wykonane z oksydowanej do ciemnego błękitu stali nosili oficerowie jednostek armijnych. Klamry jednoczęściowe, gładkie wykonane ze stali i oksydowane otrzymali żołnierze i podoficerowie. Podobnie klamry oficerskie jednostek grenadierów posiadały koronę i odpowiednią armaturę dla rodzaju broni, natomiast w miejsce czernienia, całe były pokryte metalem w kolorze złota. Sama korona i armatura otoczone były z obu stron labrami w postaci gałązek z laurowymi liśćmi.

Dla zrozumienia całości zagadnienia należy wspomnieć, iż cała reforma związana była ze zmianą żołnierskiego skórzanego oporządzenia w postaci skrzyżowanych szelek naplecznych, wspomaganych od tego czasu lub także zamienianych na jeden, skórzany pas główny. Wcześniej, żołnierze używali wąskiego paska do spodni, który zakrywano bluzą mundurową. Reasumując, w 1834 r. pojawiły się pierwsze znane klamry do pasów głównych z symbolami: granatem w jedn. armijnych kirasjerów a w gwardyjskiej piechocie i jedn. kirasjerów – klamry z orłem o „opuszczonych skrzydłach”.

28.05.1855 dla niższych stopniem w piechocie, pieszych szkolnych i inżynieryjnych wojskach i artylerii garnizonowej w celu wspomożenia naplecznego portepee wprowadzono pas główny z klamrą. Klamra do tego pasa w jedn. gwardii była mosiężna i z orłem (w art. i inż. – także z armatami albo siekierami), w jedn. grenadierskich i jedn. szkolnych – mosiężna z granatem ( także z armatami lub siekierami), w innych armijnych pieszych wojskach – gładka, stalowa i oksydowana na ciemno-niebiesko ( co ważne i o tym za chwilę).

14.09.1855 dla oficerów tych wojsk wprowadzono pas z klamrą i portepee na mundurze (na zewnątrz) – w gwardii była to klamra mosiężna z orłem w wianku, w jedn. grenadierów – z koroną w wianku, w innych – czerniona (przy czym „do błękitu”) ze złotą koroną; odpowiednio, należne danemu rodz. broni – pod orłem lub koroną umieszczano armaty albo siekiery. U wszystkich jedn. orzeł do 1857 był z opuszczonymi skrzydłami a od 1857 – z podniesionymi. Skórzane portepee z klamrą posiadali nie wszyscy oficerowie, a tylko ci służący w polu (tzw. strojewyje). Przez wszelkich sztabowych i konnych oficerów używano klamry tzw. galonowej, ze stylizowanym zapięciem-żmijką albo w ogóle znajdowała się ona pod mundurem. Załączone rysunki przedstawiają obrazy klamer dla oficerów jednostek gwardii, grenadierów i armii z roku 1861.

Kiedy w roku 1862 doszło do podwojenia stanu rosyjskiej armii, symbolika dotychczas używana w jednostkach armijnych, czyli korona cesarska umieszczona na guzikach i klamrach oficerskich jednostek armijnych czy korona z armaturą w postaci siekier lub armat dla saperskich lub artyleryjskich jednostek armijnych stopniowo odchodziła w niebyt, zamieniana w nowo tworzonych jednostkach armii na zunifikowane, gładkie dodatki. Tendencja taka trwała wystarczająco długo, aby pozbawić jednostki armijne jakichkolwiek znamion na klamrach i guzikach w postaci koron czy symboli własnych rodzajów broni. Tymczasem klamry żołnierskie jednostek armijnych już od dawna były stalowe i gładkie. Często brane dzisiaj za tzw. zastępcze, produkowane były w różnej wielkości i kształcie przez wiele lat i przed wybuchem Wielkiej Wojny…

Dopiero w 1904 roku Mikołaj II „raczył obdarzyć za przykładem Gwardii” wszystkie jednostki rosyjskiej armii, które po circa 1862 roku używały dodatków bez rysunku w przedstawienie godła państwowego. W rezultacie, praktycznie wszystkie jednostki, które nie miały dotąd specjalnej armatury na swoich dodatkach, od teraz do ostatnich dni imperium nosiły na mundurach najpierw guziki a niebawem klamry do pasów z wyobrażeniem dwugłowego orła.

Jak już wiemy klamry z tzw. małym godłem państwowym nowego wzoru i nieco odmiennej konstrukcji po raz pierwszy wprowadzono w 1857 roku. Otrzymały je piesze jednostki gwardii oraz kirasjerzy gwardii. Kolejnym rozkazem z 5 marca 1858 roku, na klamrach szkół morskich, czyli kadetów morskiej wojennej floty po raz pierwszy umieszczono orła nad dwoma skrzyżowanymi kotwicami, otoczonego półkolem promieni (tzw. „sijanie”) – pół słońcem czyli blaskiem lub aureolą, charakterystyczną także dla innych szkół kadetów.

Pomimo podanych w rozkazach ścisłych form reglamentacji, w związku z dużą ilością niezależnych producentów i zmieniającymi się już w trakcie przygotowań do wojny warunkami materiałowymi powstała wielka ilość odmian, różniących się tak rozmiarami jak i wyobrażeniami rosyjskiego tzw. małego godła państwowego w postaci dwugłowego czarnego orła. Mikołaj II podobnie jak jego poprzednicy w momencie zajęcia tronu, zaprezentował orła charakterystycznego dla epoki swoich rządów chociaż nieznacznie jedynie różniącego się od wizerunku z roku 1857. Orzeł ten powszechnie a niesłusznie nazywany jest przez kolekcjonerów orłem „mikołajewskim”. Wizerunek orła, który od biedy można nazywać 'mikołajewskim’ funkcjonował w okresie panowania Mikołaja I a nie władającego imperium wiele lat potem Mikołaja II. Nieco odmienna jedynie forma godła państwowego, po umocowaniu się nowo panującego, znalazła swoje odbicie także na klamrach wojskowych pasów.

Tymczasem przez kolejne kilka lat w ministerstwie wojny dojrzewała koncepcja usprawnienia odróżniania podstawowych rodzajów wojska po wcześniejszym zastosowaniu generalnie jednolitych kolorystycznie polowych mundurów dla szeregowych żołnierzy i podoficerów. Poszukiwano symbolu łatwo rozpoznawalnego, wyrazistego i adekwatnego dla żołnierza imperium a zarazem kontynuacji tradycji, dzielącej jednostki wojska na zasłużone i młodsze. Kiedy nowe mundury zamieniały armie w jednolitą, zielono brązową masę trudno było rozstać się z wieloma barwnymi i połyskującymi „szamerunkami”, w których tak lubuje się wschód. Jednakże to Rosja wyprzedziła wówczas nowoczesną Francję, której piechota z trudem pozdejmowała czerwone gacie dopiero wtedy, gdy pruscy jegrzy natłukli jej w 14 roku „odpowiednią ilość”. Trzynaście lat po rozpoczęciu rządów przez Mikołaja II, zastosowano metodę osadzoną w tradycji, czyli opierającą się na srebrnym i złotym kolorze metalu obranego niegdyś na „szamerunki” przez stare pułki i rodzaje broni z potrzeby odróżniania się od innych. Tym razem zastosowano ten system, przenosząc go na żołnierskie klamry pasa głównego. Rozkazem dla Resortu Wojennego nr. 552. z dnia 26 października 1907 roku „Imperator w 11dzień Sierpnia i w 17 dzień Września 1907 roku, nakazać raczył:

a) ustanowić guziki z granatem i odpowiednimi przedstawieniami dla tego rodzaju broni posiadanymi na grenadierskich blachach ( istniejące dla grenadierów wzory klamer zgodnie z rozk. z 1899r.- przyp. DC), zgodnie z dołączonym rysunkiem nr 1, w miejsce istniejących guzików (rozkaz dla wojennego resortu 1904r. nr. 518), dla wszystkich grenadierskich pułków, artylerii, saperskiego batalionu i wojenno-elektrotechnicznej szkoły, przy tym w stosunku do formy wyjściowej i metalu (obranego przez rodz. broni i pułk) pozostawić istniejące wzory;

b) przeznaczyć do pasów głównych, w zamian istniejących (rozkaz dla wojennego resortu z 1899r. nr. 365), blachy z godłem państwowym i odpowiednimi przedstawieniami, posiadanymi na guzikach, dla jednostek armijnych, wszystkich zarządów i placówek resortu wojennego, przy czym blachy te winny być wykonane z:

1) mosiądzu – dla wszystkich armijnych pieszych i artyleryjskich jednostek (z wyjątkiem grenadierów, u których pozostają obecnie przeznaczone im blachy i konnej artylerii), drużynom eskorty i tym zarządom i placówkom resortu wojennego, dla jakich ustanowiono miedziane guziki.

Blachy dla formy wyjściowej, zgodnie z dołączonym rysunkiem nr 2, powinny być wzoru ustanowionego dla gwardii i wykonane z białego metalu, zgodnie z dołączonym opisem i rysunkami nr.1 i 2:

a) dla lejb-gwardii saperskiego batalionu i wszystkich inżynieryjnych wojsk, zarządów i placówek resortu inżynieryjnego,

b)grenadierskiego saperskiego batalionu i wojenno-elektrotechnicznej szkoły (z przedstawieniem granatu i dwóch siekier), 3gwardyjskiej pieszej dywizji, w lejb-gwardyjskim Strzeleckim pułku i dla lejb-gwardyjskiego 2 Strzeleckiego batalionu,

c) Kaukaskiej grenadierskiej dywizji (z granatem),

d) dla wszystkich tych jednostek, zarządów i placówek resortu wojennego, które posiadają guziki z białego metalu.

e) Nowo ustanowione blachy wprowadzić do końca 1909r.

Opis 'blachy’ z białego metalu do pasa głównego:

Blacha z białego metalu dla wszystkich inżynieryjnych wojsk i tych pieszych gwardyjskich, grenadierskich i armijnych jednostek, zarządów i placówek wojennego resortu, jakie posługują się srebrnym kolorem (nadanym lub obranym – przyp. DC) metalu.

Przerwijmy na chwilkę cytowanie, gdyż w rozkazie z 1907 roku (także w podpunkcie d) pojawia się zapis pewnej, jedynej w swoim rodzaju niekonsekwencji, powodującej dzisiaj małe zamieszanie w kwestii identyfikacji przynależności klamer wykonanych z białego metalu. Kilkukrotnie już prezentowany w materiałach dotyczących umundurowania i wyposażenia carskich armii temat koloru metalu stosowanego przy wszelkich szamerunkach, galonach, ryngrafach, pagonach czy „wstęgach otliczia” a nadanego lub obranego przez daną jednostkę siłą tradycji, kłóci się z nową, dublującą koncepcją stosowania kolorów złotego i srebrnego a rozróżnieniem na jednostki gwardyjskie, inżynieryjne i armijne… Kolor białego metalu w przypadku klamer żołnierskich pasów miał być stosowany nie tylko dla jednostek gwardii i inżynieryjnych ale oto także w tych armijnych, które lata wcześniej obrały srebro, jako kolor własny pułku… Tym samym „biała” klamra piechoty gwardii i klamra piechoty armii mogły należeć do obu formacji. Identyfikacja rodzaju broni na podstawie koloru klamry, jak się wydaje już wtedy siłą rzeczy musiała mijać się z założeniami tej reformy. Należy jednakże pamiętać, iż na klamrach gwardii, w 1857r. umieszczono także odpowiednio „nieco innego orła” od tego jaki pojawił się dużo później na klamrach wszystkich jednostek armii. Ten zabieg mógłby pomóc w identyfikacji klamer jednostek z jakimi mamy do czynienia, aczkolwiek w tej sytuacji co najmniej w bezpośrednim z nimi kontakcie. Orły sztancowane na klamrach gwardii od 1857 były wszak nieco odmienne od orłów nanoszonych na zapięciu pasa od roku 1907. Ale o tym za chwilę. Oto dalsza część rozkazu z roku 1907:

„(…)Długość blachy wynosi 1 i 7/8 wierszka, szerokość – 1 i 3/16 wierszka; przy tym blacha winna być łukowata (wysokość łuku – do 1/4 wierszka). Wykonana ze stopu miedzi – 80% i niklu – 20 %. Na blasze wytłacza się: orła dla jednostek gwardyjskich i armijnych a granat dla grenadierów(…)”.

Rozkaz dotyczący klamer dla gwardii, pochodzący z 1857r. przedstawia jak sam deklaruje klamry, jakie powinny być stosowane w jednostkach gwardyjskich. Tymczasem rozkaz z 1907 roku dotyczy godła, w postaci orła stosowanego na klamrach w jednostkach tak gwardyjskich jak i armijnych a dla ich odróżnienia stosując poznane typy kolorów metalu. Wiemy jednak, iż w tym czasie jedynie jednostki gwardyjskie miały prawo do stosowania godła państwowego tak na klamrach jak i na guzikach swoich mundurów. Dopiero w 1904r. rozkaz dot. guzików dla grenadierów, wydano także w kwestii guzików dla wszelkich innych jednostek – od 1862r. najczęściej po prostu gładkich. Wówczas dopiero jak wiemy (Odkrywca nr…) Mikołaj II dekretem zezwolił na używanie orła państwowego także przez jednostki np. armii. Tendencja do dalszej pracy nad właściwym, czytelnym i zrozumiałym oznaczeniem rodzaju wojska jaka zaistniała w 1907r. dotyczyła także np. wszystkich jednostek grenadierów, co można wyczytać w podpunkcie „a” tego rozkazu, gdzie „załatwiono” kwestię guzików dla tych jednostek, umieszczając na nich granat z płomieniem a np. armaty z tyłu granatu, choć już bez oznaczeń cyfrowych a dla odróżnienia od jednostek piechoty, którym pozostawiono umieszczonego na guzikach i na klamrach (dopiero w 1904r.) dwugłowego orła. Skąd takie, miejmy nadzieję potrzebne rozważania?

Zastanówmy się jak zmiany w stosowaniu m. innymi symboliki przekładają się na klamry z dwugłowym orłem, którego poznanych rysunków jest dzisiaj, jak się wydaje co najmniej kilkadziesiąt rodzajów. Mając na względzie okres między 1857 a 1914, próby osadzenia danego egzemplarza klamry z orłem w przybliżonych latach jej powstania wymagają pewnego rodzaju umiejętności wynikającej także z obcowania z „materiałem poglądowym”. Wystarczy także nieco więcej cierpliwości a bez problemu w masie domniemanej „dowolności” w stosowaniu rysunku orła można dostrzec dwa podstawowe rysunki godła charakterystyczne dla roku 1857 i 1907. Pomiędzy posiadanymi w zbiorach egzemplarzami łatwo można odnaleźć ten rysunek godła, jaki dokładnie przedstawia obraz załączony do rozkazu z roku 1907 a raczej odwrotnie. Traktując taki egzemplarz jako „materiał wyjściowy”, już tylko kwestią wprawy jest dostrzeżenie podobieństw u wielu, wtórnych wyobrażeń umieszczanych na klamrach. Ułatwieniem będzie tu porównywanie kolejnych stylizacji ogona a generalnie po prostu celowych interpretacji wzorowego rysunku, jakie miały miejsce w czasie przygotowań sztancy w danym zakładzie. Czyniono tak, aby produkt danej firmy był rozpoznawalny pomiędzy innymi. Podobnie jest w przypadku wzoru orła na klamry z 1857r. Zbiór kilku przykładów prezentowany jest na zdjęciach.

A oto dalsza część rozkazu z roku 1907:

„(…)Dla wszystkich wojsk inżynieryjnych, zarządów i placówek resortu inżynieryjnego z tyłu orła lub granatu znajdują się dwie siekiery. Na wewnętrznej stronie blachy, do zewnętrznego jej skraju przylutowuje się miedziany haczyk a do przylutowanej z drugiego brzegu miedzianej szlufki doprawia się żelazny język, za pomocą którego klamrę mocuje się na pas, przepuszczając język (z ros. 'szpienok’- przyp. Aut.) przez otwory węższego pasa (tzw. podpojasnika – przyp. DC) naszytego na pas główny. Do zapinania na miedziany haczyk (z ros. 'kriuk’ z tyłu klamry – przyp aut.) służy miedziany, płaski pierścień (kolco-przyp. Aut.) z zaokrąglonymi brzegami (zaszyty na drugim końcu pasa głównego), wykonany z drutu miary angielskiej nr. 9 o długości 1 i 1/8 wierszka iszerokości 1/8 wierszka” .

Dzięki ostatniej informacji zawartej w tym rozkazie wiemy, iż klamry z okresu Mikołaja II jak i poprzednich panujących powinny posiadać miedzianą szlufkę zaopatrzoną w stalowy język służący do mocowania w dziurkach tzw. „podpojasnika”. Tymczasem w zbiorach większości kolekcjonerów znajdują się także klamry posiadające dwie szlufki służące do umocowania pasa bez potrzeby stosowania języka. Wydaje się, iż ten system powstał już za panowania Mikołaja II, jako nowocześniejszy, zapobiegający łamaniu czy zsuwaniu się tego drobnego elementu jakim był język – wykonany z łatwo korodujących stopów, poddawany ciągłemu działaniu wilgoci jak deszcz czy skraplający się pot. Udogodnienie to zostało zapewne zaproponowane przez wiodących producentów a następnie zastosowane przez kolejnych. Materiał, z którego wykonywano szlufki także zmieniał się ze względu na oszczędności. Zanim na wyposażeniu zmobilizowanych do Wielkiej Wojny jednostek ponownie pojawiły się klamry całkowicie stalowe i bez godła czy innych symboli, do użytku weszły mniejsze od standardowych, wykonane z cieńszej, miedzianej blachy zaopatrzone w jedną lub dwie stalowe lub mosiężne szlufki i odpowiednie symbole. „Właściwe” klamry zastępcze, wykonane z nie oksydowanej stali najczęściej odnajdywane są na pobojowiskach Wielkiej Wojny na terenie całego kraju. Innym przykładem na zastępcze formy stosowane do zapinania żołnierskich pasów mogą być klamry wykonane z cienkiej blachy mosiężnej nie posiadające godła czy innych oznaczeń. Dowolność w wykonaniu klamer zastępczych limitowana była jedynie inwencją ich producentów. Zapięcie takiej klamry obok haka umieszczonego z tyłu posiadało szlufkę, która zapobiegała przed wysunięciem się przez nią nieco szerszego, stalowego stopera, który obszywano drugim końcem pasa tak jak w przypadku klamer miedzianych, gdzie to tzw. „kolco” służyło do zaczepienia o hak z tyłu klamry.

Defekt urywającego się lub zsuwającego ze słabo wyciętej na listwie szczeliny języka, determinował w szeregach inwencję do samodzielnego mocowania klamry i pasa, co przybierało niejednokrotnie formy daleko obiegające od regulaminowych a wręcz mało przypominające pas żołnierza najjaśniejszego z imperatorów. Wiązano więc pasy przeróżnymi rzemieniami, drutami i sznurkami wykorzystując do tego celu w warunkach polowych elementy rodzimego i wrogiego wyposażenia, tworząc w ten sposób istne „bieda pasy”.

W okresie przed wybuchem wojny wielu producentów galanterii wojskowej oferowało obok np. znaków na patki i pagony urzędników, kolejarzy czy inżynierów, także różne typy starannie i solidnie wykonanych klamer przeznaczonych do prywatnego zakupu. W ofercie prezentowanej w katalogach znajdowały się zapięcia pasów z symbolami nakładanymi na powierzchnię klamry przy pomocy trzpieni, wąsów itp. Produkowano całą gamę mniej lub bardziej wykwintnych klamer, które najczęściej kupowali podoficerowie w celu podkreślenia statusu ochotnika czy słuchacze szkół wojskowych.

Klamry z imperialnym orłem i całą pozostałą symboliką stosowano jeszcze w jednostkach rewolucyjnych. Na fotografiach z tego a nawet późniejszego okresu można zobaczyć żołnierzy robotniczo chłopskiej armii noszących na czapkach gwiazdę czerwoną a wciąż przepasanych i spiętych klamrami z symbolami cesarstwa. Jeden z poznanych egzemplarzy klamry pochodzącej z tego okresu, przeznaczonej dla jednostek wielko morskiej marynarki wojennej posiada orła bez koron, które zostały uprzednio usunięte. Inne klamry po prostu zeszlifowywano „na gładko”, pozbawiając je całej dotychczasowej armatury. Dalej pozostawała już tylko dowolność w stosowaniu nowych godeł – samodzielnie wydrapywanych lub mocowanych do tak przygotowanej powierzchni. Żołnierskie i oficerskie klamry epoki Romanowów, jeszcze sporo po rewolucji można było spotkać na pasach różnych zapasowych czy pomocniczych jednostek rozlokowanych w odległych zakątkach nowo powstającego imperium. Dopiero w 1928 roku, odpowiednim dekretem wprowadzono stosowaną z drobnymi zmianami przez następne 80 lat klamrę nowego- radzieckiego człowieka. CDN.

Tabelka symboli stosowanych na klamrach od roku 1907.

1	Аrmijna i gwardyjska piechota	Оrzeł złoty
2	Gwardyjska piechota i kirasjerzy	Оrzeł biały
3	Fińskie wojska	Оrzeł z lwem
4	Artyleria	Оrzeł z armatami
5	Inżynieryjne wojska	Оrzeł z toporami
6	Grenadierskie pułki	Granat biały
7	Grenadierskie pułki	Granat żółty
8	Grenadierskie Artyleryjskie Brygady	Granat z armatami
9	Grenadierski saperski batalion	Granat z toporami
10	Kadeckie korpusy	Оrzeł w blasku
11	Моrski Kadecki Korpus	Оrzeł w blasku z kotwicami
12	Imperatorska flota, oficerowie	Kotwica w wianku z koroną
13	Imperatorska flota, marynarze	Оrzeł z kotwicami

Lata w jakich stosowano dany rodzaj klamry w różnych jednostkach:

1855 – 1857 – orzeł z opuszczonymi skrzydłami – gwardia – piechota i kirasjerzy – szer/podof.

1834 – 1860 – granat – kirasjerzy armii – szer/podof.

1855 – 1899 – granat/armatura (art., inż)/ – grenadierzy gwardii – szer/podof.

1855 – 1907 – korona złota /armatura(art., inż)/ stalowa oksydowana na ciemno-nieb. – ofic. armii. Gładkie, stalowe – szer/podof.

1857 – 1907 – nowy orzeł z podniesionymi skrzydłami – piech. gwardii -szer/podof. (kirasjerzy do 1860)

1855 – 1899 – korona i wianek z gałązek laur. /armatura (art., inż)/ – ofic. jedn. grenadierów

1855 – 1917 – stalowa bez symboli – jedn. armii

1899 – 1917 – granat /armatura (art., inż.)/ – szer/podof. jedn. grenadierów

1907 – 1917 – orzeł/armatura (art., inż)/ dla wszystkich jedn. armii, gwardii itd.

Damian Czerniewicz

Uwagi oraz ikonografię prosimy nadsyłać na adres : [email protected]

Podziel się tym artykułem!