Powyższy termin zaproponowany przez Kustosza rozległych i uznanych zbiorów filokartystycznych w serwisie MyViMu, to propozycja spojrzenia na kolekcjonerstwo kart pocztowych o jakim już raz wspominał inny nasz Kolega – p. Tomasz. Oddajemy głos imiennikowi, także p. Tomaszowi (Muzeum Tomatorum), który kontynuuje i pogłębia ten ciekawy aspekt kolekcjonerstwa w poniższym szkicu.

Wymyśliłem takie określenie (może niezbyt ładnie brzmiące) dla kolekcjonerstwa polegającego na zbieraniu pocztówek, zdjęć, rysunków i starych rycin poświęconych jakiemuś konkretnemu obiektowi, w celu obserwowania i porównywania zmian zachodzących w jego wyglądzie na przestrzeni lat. Stare pocztówki nadają się do tego celu idealnie i bardzo często są właściwie jedynym źródłem porównawczym dla amatora tego typu badań pozbawionego dostępu do dokumentacji archiwalnej z prawdziwego zdarzenia.

Myślę zresztą, że także dla profesjonalistów mogą być bardzo pomocne np. przy przywracaniu budowlom wyglądu sprzed dziesięcioleci. Po prostu innej dokumentacji oddającej rzeczywisty wygląd obiektu może nie być. Era fotografowania wszystkiego i przez wszystkich nastąpiła dopiero dużo później. Pierwsze zdjęcia wykonywali tylko zawodowi fotografowie, choć już na przełomie wieków (XIX/XX) amatorzy także mieli dostęp do odpowiedniego sprzętu, o czym np. świadczy poniższa reklama:

Ilustracja 1: „Wędrowiec” z 1896 roku, tygodnik wydawany w Warszawie (zbr. wł.)

Nie mniej, przytłaczająca większość zdjęć z początku XX wieku pochodzi od zawodowych fotografów, którzy poza portretami w atelier fotografowali również wyróżniające się budynki, budowle, ulice, place, a także krajobrazy. Raczej nie kierowała nimi żyłka dokumentalisty, lecz artysty. Pomimo tego, efekty ich pracy powielone na pocztówkach w tysiącach egzemplarzy w jakiejś części dotrwały do naszych czasów i jak już wspomniałem, bywają jedynym źródłem na podstawie, którego poznamy historię zmian w wyglądzie danego obiektu. Mogą też stanowić ilustrację opisu słownego. W przeciwieństwie do rysunku odręcznego, który może pomijać jakieś szczegóły, przedstawiać niewłaściwe proporcje lub zawierać upiększenia autora, fotografia – przynajmniej do czasu współczesnych metod retuszu (szczególnie komputerowego) nie pozwalała na zafałszowanie obrazu.

Na potrzeby tej pracy przygotowałem zbiory porównawcze zawierające pocztówki i ryciny własne bądź dostępne w sieci, dotyczące obszaru Doliny Prądnika, dzisiaj znanego bardziej pod nazwą „Ojcowski Park Narodowy”. Tereny wokół Ojcowa urzekają piękną przyrodą i widokami krajobrazu, w szczególności fantastycznymi kształtami skał, a także historycznych budynków (zamków, willi) oraz ogólnie niepowtarzalnym „klimatem”, który dostrzegli już nasi pradziadowie. Widoki jakie zapewnia Ojców od dawna były inspiracją dla rysowników, a później fotografów. Co ciekawe, obszar ten choć położony zaledwie 25 km od Krakowa, w XIX wieku ukochali sobie warszawiacy. Niewątpliwy wpływ na to miał fakt, że cała Dolina Prądnika nie należała do Galicji (zabór austriacki) lecz do Kongresówki (zabór rosyjski).

Historia zamku w Pieskowej Skale

Historię zamku w Pieskowej Skale opisałem korzystając z różnych, ogólnodostępnych źródeł, głównie ze strony internetowej zamku (www.pieskowaskala.eu). Ilustracje pochodzą ze zbiorów własnych (zbr. wł.) pocztówek i litografii oraz Internetu, książek itp.

Pomimo, że obszar Ojcowskiego Parku Narodowego nie jest wielki (2145 ha), liczba obiektów uwiecznionych na pocztówkach jest pokaźna. Dlatego w tym opracowaniu ograniczę się do zamku w Pieskowej Skale, położonego ok. 40 metrów ponad korytem Prądnikiem przepływającym „u jego stóp” od strony południa. Pierwsze wzmianki o warowni strzegącej drogi z Krakowa na Śląsk pochodzą z czasów Władysława Łokietka. Była ona zapewne drewniana. Zgodnie z powiedzeniem „Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”, to za panowania tego króla wzniesiono tu pierwszy zamek murowany w obowiązującym w owym czasie stylu gotyckim. (źródło: Liber beneficiorum Długosza).

Zamek Pieskowej Skały, podobnie jak wiele innych z tamtych czasów, składał się z zamków górnego i dolnego. Górny, usytuowany na skale zwanej „Dorotka”, kształtem przypominał kościół z wieżą. Dziedziniec zamku dolnego pokrywał się ze współczesnym zamkowym dziedzińcem arkadowym.

W roku 1377 król Ludwik Węgierski darował zamek Pieskowa Skała Piotrowi Szafrańcowi, ale przez następne 200 lat poza wybudowaniem dwóch gotyckich obronnych wież nie było większych zmian w architekturze zamku.

Ilustracja 2: Rekonstrukcja zamku z XV wieku wg Alfreda Majewskiego. (Teka Konserwatorska 2 – Alfred Majewski – Pieskowa Skała)

Dopiero w drugiej połowie XVI wieku właściciel zamku Stanisław Szafraniec dokonał istotnej przebudowy (ukończonej w 1578 roku) nadając zamkowi kształt zbliżony do dzisiejszego i upodabniając go do renesansowej rezydencji. Budynki gospodarcze w południowo-zachodnim rogu dziedzińca zostały podwyższone i przebudowane na komnaty mieszkalne, w południowo-wschodnim rogu wybudowano nowy, większy budynek, górna część wieży bramnej została rozebrana, zaś dolna wkomponowana w nowy budynek zamykający dziedziniec od wschodu, przy czym stara, gotycka brama pełni swoją funkcje do dnia dzisiejszego. Aby nadać całości jednolity wygląd, od strony północnej przy Dorotce wybudowano mur o wysokości pozostałych budynków i całość dziedzińca otoczono dwupiętrowymi, arkadowymi krużgankami przypominającymi te wawelskie. Na elewacji wewnętrznej pojawił się bogaty wystrój rzeźbiarski, np. w postaci twarzy maszkaronów. Od strony wschodniej wybudowano też wtedy loggię widokową z tarasami, ogród w stylu „parteru ogrodowego”, oraz stawy u podnóża skały.

Ilustracja 3: Pocztówka z lat 50-tych ukazująca odtworzone krużganki XVI-wieczne.(zbr. wł.)

W 1640 roku zamek przeszedł w ręce Michała Zebrzydowskiego, który polecił wybudować w skrzydle północnym okazałą kaplicę oraz ufortyfikował zamek od wschodu, ponieważ był to najsłabszy punkt do obrony ze względu na najmniejszą stromość zbocza skały na której stoi zamek. Wybudowano tam dwa bastiony w stylu nowo-włoskim połączone murem kurtynowym z bramą pośrodku prowadzącą na powstały w ten sposób dziedziniec zewnętrzny. Pomimo fortyfikacji zamek został zdobyty przez Szwedów w 1655 roku, ograbiony i zdewastowany.

Ilustracja 4: Plan zamku po kolejnych przebudowach dokonanych przez Stanisława Szafrańca (1578), Michała Zebrzydowskiego (1640-1655), Hieronima Wielopolskiego (ok. 1770). Źródło: www.pieskowaskala.eu

1. BASTIONY Michała Zebrzydowskiego połączone kurtyną z bramą (niezaznaczoną na szkicu)

2. OFICYNA wybudowana przez Hieronima Wielopolskiego z wykorzystaniem istniejącej kurtyny północnej. Obiekt ten przebudowano na oficynę, mieszczącą mieszkanie burgrabiego i pokoje dla gości.

3. OGRODY PARTEROWE usytuowane w bastionie południowym na miejscu nie istniejącego, drewnianego budynku stajni i wozowni. Kompozycja ogrodowa, nawiązująca do szesnastowiecznych założeń, powstała w latach 50-tych XX wieku.

4. BASZTA GOTYCKA – jedna z dwóch piętnastowiecznych baszt, które chroniły zamek od strony wschodniej.

5. LOGGIA WIDOKOWA wybudowana przez Stanisława Szafrańca. 200 lat później loggia została zamurowana, a po zawaleniu się wieży zamku górnego przekształcona w nową wieżę. Po XX wojnie św. przywrócono jej renesansowy charakter.

6. DZIEDZINIEC ARKADOWY – renesansowy dziedziniec powstały podczas pierwszej poważnej przebudowy zamku przez Stanisława Szafrańca. XVI wieku.

7. SKAŁA DOROTKI – najwyższa część wzgórza zamkowego. Tutaj do połowy XIX wieku stała najstarsza część założenia – zamek górny. Składał się on z wysokiej wieży, kwadratowej u podstawy, a ośmiobocznej górą i dwóch niewielkich budynków. Po pożarze w 1853 roku i obsunięciu skał zamek górny wraz z wieżą rozebrano.

8. KAPLICA ŚW. MICHAŁA wybudowana przez Michała Zebrzydowskiego

9. SKRZYDŁA POŁUDNIOWE I ZACHODNIE – główne skrzydła zamkowe, wzniesione pod koniec wieku XVI, częściowo z wykorzystaniem murów średniowiecznego zamku dolnego.

10. SKRZYDŁO PÓŁNOCNE – ściana parawanowa oddzielająca nieistniejący zamek górny od zamku dolnego.

11. SKRZYDŁO PÓŁNOCNO WSCHODNIE to część średniowiecznego zamku dolnego, przebudowana w wieku XVI. Na poziomie parteru biegnie kuty w skale korytarz łączący dziedziniec wewnętrzny z basztą gotycką. W skrzydle tym mieściła się zazwyczaj biblioteka zamkowa.

12. BUDYNEK BRAMNY, w który wkomponowana jest średniowieczna baszta bramna.

Od roku 1656 nowymi właścicielami zamku byli Wielopolscy, ale nie mieszkali tam na stałe. Po pożarze w 1718 roku zamek popadł w ruinę. Dopiero ok. 1767 roku Hieronim Wielopolski postanowił odbudować zamek i w nim zamieszkać. Aby zapewnić skuteczniejsze ogrzewanie pomieszczeń zamkowych zimą, częściowo zamurowano nieprzystosowane do polskich warunków klimatycznych włoskie krużganki arkadowe. W zmniejszone otwory wstawiono okna, przez co widok dziedzińca stał się koszmarny – przypominał dziedziniec więzienny. Taki stan trwał do czasu renowacji zamku po II wojnie światowej.

Ilustracja 5: Dziedziniec wewnętrzny z zamurowanymi przez Hieronima Wielopolskiego krużgankami – ok. 1767 roku. Taki stan przetrwał aż do 1948 roku (folder z 1978 roku pt. „Pieskowa Skała”)

Zamurowano również otwartą loggię widokową, za to na wieży zamku wysokiego i na baszcie gotyckiej pojawiły się nowe barokowe hełmy. Podwyższono o jedno piętro północną oficynę boczną oraz wybudowano budynek gospodarczy zamykający dziedziniec zewnętrzny od południa. Na jego najniższym poziomie z wejściem pod mostem arkadowym prowadzącym do bramy zamku znajdowały się stajnie (obecnie jest tam taras z ogrodem parterowym), na poziomie dzisiejszego dziedzińca była wozownia, ponad nią pomieszczenia służby.

Ilustracja 6: Zygmunt Vogel. Rok 1787. Widok na Pieskową Skałę od wschodu.

Po przebudowach zamek stracił charakter renesansowy, ale zaczął na nowo tętnić życiem. Hieronim Wielopolski zgromadził w jego licznych salach bogate wyposażenie i dzieła sztuki prezentowane w modnych w owym czasie „gabinetach” chińskich, perskich, czy tureckich. Na zamku gościli m.in. przyszły król Polski August III Sas i król Stanisław August Poniatowski.

Ilustracja 7: Zygmunt Vogel. Rok 1787. Widok na Pieskową Skałę od zachodu

W 1842 roku Pieskową Skałę nabył Jan Mieroszewski, ale nie miał „szczęśliwej ręki”. W 1850 roku pożar strawił zasadniczą część zamku. Zniszczeniu uległy dach, stropy i wyposażenie.

Ilustracja 8: Zamek po pożarze w 1850 roku. Budynki od strony południowej są pozbawione dachu, widać sterczące murowane kominy. Nie ma także barokowych hełmów na wieży i baszcie. Litografia Deroy wg rysunku Kuleszy (www.zamki.pl)

Trzy lata później drugi pożar zniszczył wieżę zamku, która padając znacznie uszkodziła sąsiednie budynki. Spowodowało to konieczność rozebrania najstarszej części zamku. Rozebrano także budynek stajni i wozowni wybudowany kilkadziesiąt lat wcześniej przez Wielopolskiego.

Ilustracja 9: Zamek po drugim pożarze w 1853 roku. Drzeworyt wg rysunku Ceglińskiego. Tygodnik Ilustrowany 1861. Ze zbiorów Biblioteki Badań Literackich PAN (www.zamki.pl)

Co prawda Sobiesław Mieroszewski przystąpił do odbudowy zamku po pożarze, ale zanim ją ukończył wybuchło Powstanie Styczniowe i zamek znalazł się w ogniu walk pomiędzy oddziałami powstańczymi, a wojskami rosyjskimi. Walki wokół zamku toczyły się w marcu i sierpniu 1863 roku. Zamek był ostrzelany i znowu uszkodzony. Został także zdobyty przez wroga, co zawsze kończy się plądrowaniem i dodatkowymi zniszczeniami.

Ilustracja 10: – zamieszczona w Le Monde Illustre z 1863. Pokazuje walki o zamek Pieskowa Skała podczas Powstania Styczniowego, ale prowokuje do zadania pytania: co z wieżą? Zgodnie z zapisem historycznym i poprzednią ilustracją z 1861 roku wieża Dorotki runęła podczas pożaru w 1853 roku i nie została odbudowana, więc nie mogło jej być podczas Powstania Styczniowego w 1863 roku. A jednak na ilustracji jest.

Niezrażony przeciwnościami losu Mieroszewski po raz kolejny przystąpił do odbudowy zamku zakończonej ok. 1877 roku. Poza naprawą i przywróceniem funkcjonalności uszkodzonych pomieszczeń, dokonano kilku zmian, np w narożach bastionów od strony dziedzińca wybudowano neogotyckie wieże, zaś w narożach zewnętrznych ozdobne wieżyczki obserwacyjne. Ale najbardziej widoczną zmianą było pojawienie się nowej wieży. Zamek w Pieskowej Skale, jak każdy szanujący się zamek powinien mieć wieżę. Ta, będąca częścią zamku wysokiego położonego od strony zachodniej na skale Dorotka, wraz z osunięciem się skały i rozbiórką zabudowań na niej stojących była w stanie szczątkowym i nie nadawała się do odbudowy. Dlatego postanowiono tanim kosztem stworzyć nową wieżę, wykorzystując do tego celu ryzalit z dawną loggią widokową po wschodniej stronie budowli, obok bramy wjazdowej na dziedziniec wewnętrzny. W tym celu ryzalit podwyższono i przykryto hełmem w kształcie wysmukłego ostrosłupa.

Ilustracja 11: Rycina z połowy XIX wieku. Na powiększeniu widać ryzalit będący dawną loggią widokową, który w przyszłości przejmie funkcję wieży zamkowej (zbr. wł.)

Ilustracja 12: Widok zamku z 1878 roku z nową wieżą. Taki stan dotrwał do 1948 roku (zbr. wł.)

Ilustracja 13: 1881 rok. Widok zamku od zachodu wg litografii Napoleona Ordy (www.zamki.pl).

To, z czym nie mogę sobie poradzić, to wieża Dorotki. Wszystkie opisy historii zamku mówią, że zawaliła się ona po pożarze w 1853 roku, nie ma jej także na drzeworycie zamieszczonym w Tygodniku Ilustrowanym z 1861 roku (Ilustracja 9). Ale cóż to za zamek, który nie ma wieży? Dlatego w 1877 roku Mieroszewski wybudował nową wieżę, od frontu zamku. Tymczasem na litografii Ordy z 1881 roku (Ilustracja 13) są obie wieże (stara i nowa). Także na fotografiach z lat międzywojennych wieża Dorotki jest widoczna.

W związku z powyższym można wysunąć hipotezę, że informacja o zawaleniu się wieży w 1853 jest nieścisła. Zniszczeniu uległ głównie hełm, który spadając poczynił takie szkody w osłabionej wiekiem konstrukcji zamku górnego, że postanowiono zrezygnować z jego odbudowy i ruiny rozebrać, ale kikut wieży pozostał. Prawdopodobnie obawiano się odbudowy wieży ze względu na osłabienie jej brakiem starego zamku i dlatego postanowiono wybudować nową wieżę.

Pod koniec XIX wieku zadłużeni Mieroszewscy po wywiezieniu do Krakowa cenniejszych elementów wyposażenia sprzedali zamek Michałowi Wilczyńskiemu z Warszawy, który z kolei odsprzedał go adwokatowi Chmurskiemu z Krakowa. Chmurski zamierzał przystosować zamek do celów turystyczno-wypoczynkowych, lecz zbankrutował. Dzięki zaangażowaniu grupy miłośników Pieskowej Skały z Adolfem Dygasińskim na czele powstała spółka akcyjna „Zamek w Pieskowej Skale”, która w 1902 roku wykupiła obiekt i przystosowała go do pełnienia roli pensjonatu. Obie wojny światowe zamek przetrwał bez większych strat. Po zakończeniu II wojny został upaństwowiony. W latach 1948-1968 był poddany remontowi polegającemu m.in. na przywróceniu mu wyglądu z czasów renesansu. Obecnie stanowi oddział Zamku Królewskiego na Wawelu.

Wraz z upowszechnieniem się fotografii zamek w Pieskowej Skale był chętnie prezentowany na pocztówkach. Szczególnie widok od wschodu stanowił ulubiony temat dla rysowników (ilustracje 6, 10, 11, 12). i fotografów. Niewątpliwie wpływ na to miała obecność niezwykłej skały zwanej Maczugą Herkulesa lub Sokolicą, wysokiej na ok. 25 m., którą umieszczano na pierwszym planie na tle zamku. Widok ogólny zamku od wschodu:

Ilustracja 14: Pocztówka wg niepotwierdzonych danych w 1914 roku (obieg 1920), przedstawiająca widok sprzed 1899 roku. Wydana nakładem Raab i Ska Olkusz,. (zbr. wł.)

Pierwowzorem dla tej pocztówki była fotografia wykonana przed 1899 rokiem, którą dla porównania prezentuję poniżej:

Ilustracja 15: Z albumu „Kraj w Obrazach” wyd. Kraków 1899 r. (zbr. wł.)

Ilustracja 16: Pocztówka bez obiegu, wydana nakładem S. Sekuły w Ojcowie, datowana na lata 1907-1910 na podstawie analogii do identycznej, czarno-białej tego samego wydawcy zamieszczonej w opracowaniu „Zamek w Pieskowej Skale na starych widokówkach” Olgierda Mikołajskiego. (zbr. wł.)

Ilustracja 17: Pocztówka wydana przez „Książkę i Wiedzę” po II wojnie św. prezentuje widok zamku przed remontem rozpoczętym w 1948 roku, podczas którego uległ zmianie wygląd wieży. Sądząc po wyglądzie autobusów wycieczkowych wykorzystano starą fotografię sprzed II wojny (zbr. wł.)

Ilustracja 18: Pocztówka z obiegu 1956 r. wydana przez P.P.K. „RUCH”. Przedstawia fragmentaryczny widok zamku po remoncie rozpoczętym w 1948 roku. Najbardziej widoczną zmianą jest przebudowana wieża. (zbr. wł.)

Ilustracja 19: Porównanie wyglądu wieży zamku z lat 30-tych XX w. z wyglądem współczesnym. (źródło zdjęć – Internet)

Wieżę w kształcie z lat 1878 – 1948 zlikwidowano, ryzalit obniżono, odsłonięto zamurowane ok. 1770 roku loggie widokowe przywracając temu elementowi zamku wygląd renesansowy. Nowa wieża powstała w miejscu, w którym nigdy jej nie było (pomiędzy starą wieżą, a bramą) i mnie się to rozwiązanie wizualnie nie podoba (zbyt „przekombinowane”). Bardziej skłaniałbym się ku pozostawieniu wieży w takim stanie jak była, jedynie odsłaniając zamurowane loggie widokowe.

Ilustracja 20: Nakładem Stowarzyszenia Popierania Budownictwa Mieszkaniowego i Ochrony Zabytków Wojew. Krakowskiego – CWD Kraków 1958. Zamek po przebudowie. (zbr. wł.)

Ilustracja 21: Wydawnictwo „PTTK”, 1969 r. Zamek po przebudowie. (zbr. wł.)

Ilustracja 22: Pocztówka z 1963 roku wydana przez Biuro Wydawnicze „RUCH”.Ten sam, modny od 100 lat motyw, ale warto zwrócić uwagę na autobusy, kultowe dziś „ogórki”. (zbr. wł.)

Ilustracja 23: Wydawnictwo PTTK 1971 rok. 15 lat minęło, a samochód (FSO Warszawa) przejechał zaledwie kilkadziesiąt metrów. Kto nie wierzy – proszę sprawdzić – ilustracja 18. (zbr. wł.)

Ilustracja 24: Porównanie widoku na Maczugę Herkulesa (zbr. wł). 1 – pocztówka z obiegu 1917 r. wydana nakładem St. Wimmera w Ojcowie. 2 – pocztówka z tej samej matrycy wydana nakładem Bazaru Warszawskiego w Ojcowie, bez obiegu ale z odręczną adnotacją „Pieskowa Skała, dn. 22 lipca 1932 r. Wojew. Krakowskie” 3 – pocztówka wydana przez RSW „Prasa” w 1952 roku. 4 – pocztówka wydana przez Biuro Wydawnicze „RUCH” w 1965 r.

Ilustracja 25: Współczesny widok zamku od strony wschodniej z lotu ptaka. Wydawnictwo DEKA, Kraków. (zbr. wł.)

Kończąc przegląd widoków ogólnych zamku w Pieskowej Skale od wschodu, proszę jeszcze zwrócić uwagę na dwa szczegóły niepodlegające wpływom czasu od ponad 160 lat: krzyż na skale obok Maczugi Herkulesa oraz krzaki na szczycie Maczugi.

Ilustracja 26: Krzyż na skale obok Maczugi Herkulesa: 1850, 1863, 1907, 1939, 1956, 1971

Ilustracja 27: Co rośnie na szczycie Maczugi od ponad 200 lat? Lata 1787,1878,1917,1939,1956,1971

Widok ogólny zamku od południa i zachodu:

Ilustracja 28: Widok zamku od strony południowej. Pocztówka z ok. 1920 roku wydana nakładem Wydawnictwa Bazaru Warszawskiego w Ojcowie. (zbr. wł.)

Ilustracja 29: Zamek w Pieskowej Skale widziany z samolotu, ok. 1930 roku. Wydawnictwo L.O.P.P. w Krakowie (zbr. wł.)

Ilustracja 30: Zamek w Pieskowej Skale widziany od zachodu. Obieg z 1931 roku. Wydana nakładem Bazaru Warszawskiego w Ojcowie (zbr. wł.)

Ilustracja 31: Pocztówka powojenna wydana przez „Książka i Wiedza” prezentuje widok południowo-zachodniego narożnika zamku przed przebudową w 1948 roku (zbr. wł.)

Dziedziniec zewnętrzny i inne szczegóły architektoniczne:

Ilustracja 32: Porównanie widoku zamku od strony dziedzińca. Widok z ok. 1909 r. – fragment pocztówki (http://slaskie.fotopolska.eu/18207,foto.html), z 2008 r. – Jerzy Granowski (http://jurajska.strefa.pl/pieskowa_skala_zamek/index.html)

Najbardziej rzucającą się w oczy jest zmiana wyglądu wieży i pojawienie się loggii widokowej. Ale ten temat był już omawiany. Warto więc zwrócić uwagę na inne szczegóły. „Idąc” od góry: zmienił się kształt kominów, w dachu przybyły małe lukarny, nad ostatnim poziomem mieszkalnym zastąpiono okienka owalne kwadratowymi, na elewacji pomiędzy I i II piętrem pojawiły się nisze, a nad niektórymi oknami gzymsy, dwa duże okna w budynku łączącym budynek bramny z wieżą gotycką zastąpiono trzema maleńkimi okienkami osadzonymi głęboko wewnątrz muru, z pomostu prowadzącego do bramy zamkowej zniknął neogotycki krenelaż, a z dziedzińca klomb.

Ilustracja 33: Widok dziedzińca w kierunku bramy zewnętrznej. Zdjęcie z ok. 1930 roku – źródło nieznane, widok z roku ok. 1970 – fragment pocztówki (zbr. wł.).

Zasadnicza zmiana, to wygląd wieżyczki z 1877 roku usytuowanej przy bastionie północno-wschodnim (druga wieżyczka przy bastionie południowo-wschodnim obecnie nie istnieje). Usunięto neogotycki krenelaż i zastąpiono go ostrosłupowym dachem podobnym do przykrycia gotyckiej wieży, która także zyskała przykrycie dopiero w trakcie powojennego remontu (porównaj zdjęcia z lotu ptaka nr 25 i 29). Obniżono budynek przy murze kurtynowym z bramą. Dzikie wino pnące się przed wojną po jego ścianie zasłania owalne okienka poddasza, zastąpione po remoncie małymi lukarnami. Także w dachu oficyny (budynek po lewej stronie) pojawiły się lukarny. O klombach na dziedzińcu była już mowa.

Ilustracja 34: Porównanie widoku bramy od strony zewnętrznej (pocztówka sprzed I wojny św. i z lat 80-tych XX wieku).

Zdjęcie górne pokazuje bramę z południowym bastionem, dolne z północnym. Po lewej stronie w tle zmieniona wieża zamkowa, bliżej południowa, bastionowa wieża z krenelażem (nieistniejąca), na zdjęciu współczesnym bliźniacza wieża północna (z usuniętym krenelażem, przykryta dachówką). Wieżyczki na narożach bastionów uległy dużej przemianie (zbliżenia na następnych zdjęciach). Dwuspadowy dach przykrywający mur kurtynowy i znajdujący się za nim budynek został zastąpiony dachem jednospadowym. Zlikwidowano murki wytyczające drogę do bramy i zabezpieczające przed zsunięciem się do fosy (także nieistniejącej obecnie), za to nad bramą dodano herb Zebrzydowskich.

Ilustracja 35: Porównanie bastionowych wieżyczek. Zdjęcie z lewej strony pochodzi z pocztówki z przełomu lat 40/50 (zbr. wł.), zdjęcie z prawej z 2008 roku (Internet)

Kolejnym tematem do porównań są wieżyczki usytuowane na zewnętrznych rogach bastionów. Wieżyczki zostały wybudowane przez Mieroszewskiego ok. 1877 roku podczas przebudowy zamku w stylu neogotyckim. W trakcie remontu po 1948 roku przywracającego zamkowi renesansowy wygląd z końca XVI wieku nadano im zupełnie inny kształt, jakiego nigdy nie miały (podobna sytuacja jak z nową wieżą zegarową). Nie rozumiem czemu miało to służyć.

Ilustracja 36: Porównanie wyglądu tarasu ogrodowego na pocztówce z 1964 roku przed założeniem ogrodu i z 1976 roku (zbr.wł.)

Taras ogrodowy powstał podczas szesnastowiecznej przebudowy zamku przez Stanisława Szafrańca w stylu renesansowym. W XVIII wieku w jego miejscu wybudowano budynek gospodarczy ze stajniami na najniższym poziomie (poziom obecnego ogrodu), z wozownią na poziomie dziedzińca oraz pomieszczeniami dla służby na pierwszym piętrze (ilustracja nr 6). Po pożarze w 1853 roku budynek gospodarczy rozebrano, ogrodów prawdopodobnie jednak nie odtworzono, ponieważ zadłużeni właściciele mieli poważniejsze problemy „na głowie”, niż zajmowanie się przyzamkowymi ogrodami. W okresie międzywojennym, gdy zamek był własnością spółki akcyjnej „Zamek w Pieskowej Skale” ogrodów przypuszczalnie także nie było, na zdjęciach i pocztówkach z tego okresu trudno dostrzec by obszar ten był jakoś zagospodarowany.

Dopiero po II wojnie w ramach generalnego remontu i przywracania zamkowi wyglądu z okresu władania nim przez Szafrańców postanowiono odtworzyć także ogrody. Na pocztówce z 1964 roku widać, że taras jest już uporządkowany i trwają prace przy zakładaniu ogrodu. Na wprost, przed wnęką w murze „wykołkowano” okrągły klomb widoczny w pełnej krasie na pocztówce z 1976 roku (Ilu. 36).

Na zakończenie jeszcze jedno spojrzenie na ogród zamkowy w kierunku zachodnim (Ilu. 37).

Ilustracja 37: Widok ogrodów z 1967 roku (zdj. wł.)

Kustosz Tomator – Muzeum Tomatorum

Podziel się tym artykułem!