Medal kolejowy Górnośląskich Kolei Wąskotorowych

125 LAT GÓRNOŚLĄSKICH KOLEI WĄSKOTOROWYCH W BYTOMIU 1853 - 1978

-------------------------------------------------------------------------------------

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe to późniejsza nazwa sieci torów o prześwicie 785 mm (dawne 30 pruskich cali) na której na Górnym Śląsku realizowano głównie lokalne przewozy towarowe, a na części odcinków także pasażerskie. Ze względu na burzliwą historię tej krainy kolej wąskotorowa, popularna "Rosbanka" (od. niem. Oberschleische Schmalsparbahnen - OSSB) w czasie 150 lat funkcjonowania przeżywała wzloty i upadki. W okresie swojego największego rozwoju łączyła centra i obrzeża miast: Miasteczko Śląskie, Tarnowskie Góry, Bytom, Chorzów, Siemianowice Śląskie, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Zabrze, Gliwice, Knurów, Racibórz. Protoplastą późniejszej publicznej kolei wąskotorowej na Górnym Śląsku były odcinki kolejowe o trakcji konnej o różnym prześwicie budowane przez lokalne firmy, kopalnie, huty i inne fabryki dla przewozu towarów. Ze względu na niewydolność tego systemu transportu będący skutkiem dynamicznego rozwoju przemysłu zaszła konieczność integracji lokalnych układów torowych i zwiększenia ich zdolności przewozowej. Pierwsze odcinki publicznej kolei wąskotorowej o prześwicie 785 mm budowane przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej oddano do użytku w roku 1851 w rejonie Maciejkowic. W latach 1854-1857 zakończono budowę dwóch linii głównych: Tarnowskie Góry-Repty-Karb-Bobrek-Chebzie-Nowy Bytom-Wirek i Karb-Bytom-Rozbark-Siemianowice-Bogucice-Zawodzie-Janów (łącznie 113 km). W roku 1855 rozpoczęły służbę pierwsze wąskotorowe parowozy na parę nasyconą o układzie osi 1’B1’ z austriackiej firmy Gunther. W roku 1898 zbudowano największe na wąskotorowej sieci zakłady naprawcze w Rozbarku. Ciągle rozbudowywaną sieć wąskich torów na przełomie XIX i XX wieku zaczęto stopniowo nacjonalizować; w roku 1904 cała sieć znalazła się pod pruską administracją państwową. Wtedy też ze względu na rosnąca masę pociągów zaczęto używać mocniejszych lokomotyw: czteroosiowych serii T36 i pięcioosiowych T37. Pod koniec 1901 roku GKW miała długość 169 km i posiadała na stanie 51 lokomotyw i 3693 wagonów. Po pierwszej wojnie światowej i burzliwych powojennych latach sieć GKW została podzielona na część polską oraz niemiecką i funkcjonowała jako dwa osobne organizmy. W roku 1945 infrastruktura kolejowa została częściowo zniszczona przez wycofujących się Niemców ale jeszcze większe szkody powstały wskutek rabunkowych działań armii radzieckiej. Po wojnie całą sieć publiczną włączono w struktury PKP i pod auspicjami Wydziału Kolei Wąskotorowych rozpoczęto przewozy na nadających się do eksploatacji odcinkach; prowadzono też odbudowę i rozbudowę zniszczonej infrastruktury. W roku 1950 GKW osiągnęła największa w swej historii długość linii - 233,5 km. Do połowy lat 60-tych koleje wąskotorowe były instytucją dochodową z perspektywami rozwoju; jeszcze w latach 70-tych i 80-tych prowadzono tam inwestycje, między innymi rozpoczęto eksploatację lokomotyw spalinowych Lxd2 oraz na części stacji przebudowano sygnalizację na świetlną. Niestety w latach 90-tych w ramach rodzącej się gospodarki kapitalistycznej nastąpił kryzys w gospodarce której ofiarą była kolej a w szczególności wszystkie koleje wąskotorowe. Nie inaczej było na GKW; w eksploatacji pozostały nieliczne odcinki a pozostała część była rozkradana i dewastowana. Po roku 1989 PKP zrezygnowały z obsługi kolei wąskotorowych i rozpoczęły ich likwidację. Część majątku GKW przejęły miasta i gminy, w tym Bytom, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie,  Racibórz. Do dziś pozostał jako czynny odcinek Bytom – Miasteczko Śląskie na którym prowadzone są regularne przewozy turystyczne a na stacji Rudy urządzono skansen byłych kolei wąskotorowych.

Pamiątkowa plakietka wydana w roku 1978 z okazji 125-lecia Górnośląskich Kolei Wąskotorowych odnosi się do historycznego okresu budowy sieci publicznej z lat 1851 – 1857. Przyjęcie roku 1853 za początek GKW odnosi się z pewnością do momentu rozpoczęcia eksploatacji kolei wąskotorowej jako publicznej.