Moneta zastępcza 1 litr oleju - Ballestream

Moneta zastępcza zakładow Grafa von Ballestream na Górnym Slasku.



1 litr oleju. Moneta z okresu I wojny swiatowej ,pozwalała pracownikom zakupywac w konsumach (sklepach zakładowych) niezbędne produkty .







Działalność przemysłowa i socjalna rodu hrabiów von Ballestrem na Górnym Śląsku w latach 1798-1945 ze szczególnym uwzględnieniem terenów Rudy i okolic.



Działalność gospodarcza hrabiów von Ballestrem





Przemysłowe wydobycie węgla na Górnym Śląsku bierze swój początek dopiero w drugiej połowie XVIII i na początku XIX wieku, co związane jest z rewolucją przemysłową. Pierwsze informacje dotyczące istnienia kopalni na obszarze stanowiącym później własność rodziny Ballestremów pochodzą z roku 1748. Franciszek von Stechow nabył Biskupice i Rudę. Sprowadził z Saksonii dwóch doświadczonych górników, którzy kopali szyb, by znaleźć rudę, a odnaleźli węgiel kamienny. Śmierć dwóch miejscowych chłopów na kilka lat wstrzymała pracę kopalni.1

W myśl nowego prawa górniczego należało uzyskać nadanie na eksploatację obiektu. Pierwsza kopalnia w 1770 roku otrzymała nazwę "Brandenburg". Jej roczne wydobycie wynosiło 3.5 tyś. ton. W krótkim czasie powstały nowe pola górnicze. Każdy właściciel powoływał zarządcę. W 1771 roku pierwszym zarządcą był Godula Karol. Człowiek niezwykle przedsiębiorczy.



Na początku XIX wieku nastąpił dynamiczny rozwój górnośląskiego przemysłu cynkowego. Wybudowana huta z inicjatywy Goduli okazała się przedsięwzięciem niezwykle rentownym. Korzystna lokalizacja (w pobliżu kopalni) pozwoliła na zajęcie czwartego miejsca w uzyskanych zyskach na Górnym Śląsku.2

Hrabia Ballestrem był również właścicielem zakładów hutniczych produkujących żelazo. Należał do niego zakład w Budkach w powiecie bytomskim, a także przedsiębiorstwa w Pławniowicach, Trachach oraz Twarogu Małym w powiecie toszeckim.

Kolejne inicjatywy to fabryka szamotu oraz cegielnia.3 Przedsiębiorczy Godula uzyskuje pozwolenie na powiększenie pola górniczego kopalni "Brandenburrg". Zastosował kosztowną maszynę parową Boultona.



W 1829 majątek majoratu odziedziczył Karol Wolfgang. W ciągu pięćdziesięciu lat następuje znaczny rozwój odziedziczonych zakładów przemysłowych, jak również budowa nowych. Doprowadza to do wielkiej potęgi gospodarczej rodu Ballestremów, stawiającej ich w rzędzie najbardziej znamienitych i wpływowych rodów na Śląsku. Dzięki zapotrzebowaniu na węgiel kamienny utworzono 19 kopalń. Uruchomienie na Górnym Śląsku linii kolejowej łączącej Berlin z Mysłowicami przyczyniło się w znacznym stopniu do zwiększenia wydobycia tej kopaliny. Umożliwienie eksportu wpłynęło na dalszy wzrost wydobycia węgla, a dalszej kolejności spowodowało zwiększenie głębokości eksploatacji.



Po śmierci w 1848 roku Goduli powołano na jego miejsce Antoniego Klausę- kontynuatora linii swojego poprzednika.4 W 1854 zbudowano fabrykę klinkieru i szamotu, a w 1855 utworzono na terenie Rudy hutę "Bertha". Czyniono przygotowania do powołania dużych zakładów tej firmy na Górnym Śląsku. Mniejsze kopalnie łączono i tworzono jedną większą. Po odejściu Klausa na jego miejsce powołuje hrabia Karol Wolffgang westfalskiego fachowca w dziedzinie przemysłu górniczo-hutniczego Andrzeja Vüllersa. W czasie jego rządów powstały na terenie Rudy i Biskupic cztery nowe kopalnie: "Altenberg", "Hedwig", "Elisabeth" oraz "Franz II".



Po śmierci hrabiego Karola spadkobiercą został syn Franciszek, zaangażowany w życie polityczne człowiek. Prowadzenie majątku scedował na zarządcę, najpierw Vüllersa, później Franciszka Pielera.



Następne lata przyniosły dalsze łączenie kopalń. Po śmierci Goduli część dóbr odziedziczyła Joanna Schaffgotsch. W 1890 roku z połączenia kopalń powstał jeden zakład nazwany "Consolieddiere Wolfganggrube" - dysponujący obszarem górniczym wielkości 4,6 km. W 1898 roku uruchomiono kopalnię "Castellengo".



Następny spadkobierca buduje kolejną kopalnię o nazwie "Graf Franz". Była to najnowocześniejsza kopalnia koncernu Ballestremów. (W roku 1913 wydobycie trzech kopalń wynosiło 1658 ton).5 W 1913 roku oddano do użytku kolejkę piaskową, a w dwa lata później rozpoczęto budowę koksowni "Wolfgang". Własnością Ballestremów była także elektrownia.

W 1922 Górny Śląsk rozdzieliła granica państwowa na część polską i niemiecką. Przeprowadzona granica państwowa rozdzieliła koncern Ballestremów. Kolejny spadkobierca przeniósł kierownictwo do Gliwic. W 1931 hrabia uzyskał większą część powstałej spółki akcyjnej.



Cześć majątku znajdująca się na terenie Polski nadal stanowiła własność Ballestremów.6 13 października 1913 roku rudzkie kopalnie węgla kamiennego, koksownia "Wolffgang", elektrownia "Mikołaj", a także kopalnia "Pokój" w Nowym Bytomiu weszły w skład przedsiębiorstwa o nazwie "Rudzkie Gwarectwo Węglowe". Jego kapitał w 85% należał do koncernu Ballestrema, resztę posiadala spółka "Oberbedarf". Istniejące kopalnie przyjęły nazwę "Walenty - Wawel".



Do koncernu Ballestrema należały także własności gruntowe oraz leśne- Pławniowice, Biskupice, Ruda, Szklary Górne, Böckey, Średnia i Dolna Obora, Biedrzychowa, Piechowice, Folwark Damemer. W hrabiowskich dobrach uprawiano zboże rośliny strączkowe i okopowe, len rośliny pastewne. Zyski przynosiła gospodarka leśna. W drewno zaopatrywały się kopalnie węgla kamiennego, pozostałą część sprzedawano.



W roku 1938 koncern Ballestremow przedstawiał się następująco:



W okresie wojny hrabia Mikołaj von Ballestrem scalił zakłady przemysłowe, które w roku 1922 znalazły się w obrębie państwa polskiego. Zreorganizowano je w następujący sposób: 1 października 1941 roku przyłączono hutę "Pokój" do "Oberhütten". Jej kapitał ustalono na 60 milionów marek, z czego 58 milionów należało do "Castellengo- Abwehr", a 2 miliony do spółki "Oberdarf". Najważniejszymi przedsiębiorstwami było gwarectwo "Consoliidation" w Gliwicach, którego udziały w 100% należały do hrabiego Ballestrema oraz "Rudzkie Gwarectwo Węglowe", którego 85% udziałów posiadał Ballestrem. Koncern rodu posiadał także 50% udziałów w Spółce Kolei Piaskowej w Pyskowicach, w Opolu, w Wałbrzychu, w Łabędach, w Kowarach na Dolnym Śląsku i w Payerbach w Austrii, jak również drobne udziały w mniejszych firmach. Pod koniec wojny koncern Ballstremów posiadał 8 kopalń węgla kamiennego, których łączne wydobycie wynosiło w 1943 roku 8,8 mln ton węgla.7 Pod względem gospodarczym ród Ballestremów zaliczał się do pierwszej trójki rodzin magnackich Śląska, obok von Donnersmarcków, von Plessów, a w dalszej kolejności von Schaffgotschów, czy rodów Giesche lub von Hohenlohe.



Działalność socjalno - charytatywna hrabiów von Ballestrem



Przedstawiciele rodziny Ballestremów osiągając zyski gospodarcze, rozumieli, że duży udział w ich sukcesie mają pracujący dla nich robotnicy. Praca wykonywana przez zatrudnionych była niebezpieczna.



Sytuacja mieszkaniowa rodzin robotniczych była bardzo trudna. Ballestremowie zdając sobie sprawę z ciężkiej sytuacji mieszkaniowej rozpoczęli budowę osiedli, kolonii a także noclegowni. Pierwsza noclegownia powstała w Rudzie w 1871 roku i wyposażona była w 30 łóżek. W roku 1902 wybudowane zostały przy szybie "Minerwa" trzy noclegownie przeznaczone dla robotników. Ogólna liczba łóżek w noclegowniach należących do koncernu Ballestremów sięgała w Rudzie w 1907 roku - 620, a razem z noclegownią kopalni "Castellengo" w Biskupicach- 1382 dla robotników samotnych, nie posiadających rodzin, a także dla robotników zagranicznych, wykorzystywanych w okresach wzmożonego zapotrzebowania rąk do pracy.



Pierwsze "familoki" przeznaczone były dla dwóch rodzin i składały się z dwóch części. Gdy sytuacja mieszkaniowa stała się jeszcze trudniejsza budowano familoki czterorodzinne a nawet ośmiorodzinne. Mieszkanie w tamtych czasach stanowiło najczęściej 50 m. Twórcą tych domów był Karol Wolfgang von Ballestrem. Najwięcej domów mieszkalnych powstało w latach 1879-1910. Były to czasy rządów Franciszka von Ballestrema. Każda kolonia posiadała własny sklep, w którym robotnicy i ich rodziny mogły zaopatrywać się w różne artykuły, sprzedawane tam po korzystnych cenach. W obrębie każdej kolonii istniał punkt sanitarny obsługiwany przez siostry Boromeuszki. Kolonie posiadały też własne biblioteki, szkoły podstawowe. Z myślą o przygotowaniu dziewcząt do przyszłej roli żon i matek oddano do użytku szkołę gospodarstwa domowego dla dorosłych córek górników. Ballestremom zawdzięcza też Ruda pierwszą szkołę średnią - gimnazjum. Jej fundatorem był hrabia Franciszek. Przeznaczone dla dzieci urzędników oraz pracowników koncernu spełniało w środowisku istotną rolę. Kolejnym obiektem wybudowanym z inicjatywy hrabiego była hala gimnastyczna. Koszty utrzymania tej szkoły ponosił zarząd dóbr hrabiowskich, a wynosiły one 30000 marek rocznie.



W roku 1900 wybudowano szkołę w Rudzkiej Porębie, a w 1904 roku szkołę dla Rudzkiej Kuźnicy i Kolonii "Glükauf (kolonia Szczęść Boże), której koszta wynosiły 52896,14 marek, z tego jedną trzecią wyłożył hrabia Ballestrem.



Hrabia zabiegał o utworzenie wyższej szkoły technicznej. Zdawał sobie sprawę z tego, że silnie uprzemysłowiony region Śląska prędzej czy później odczuje brak uczelni. Z racji częstych wizyt w Berlinie hrabia miał możliwość dotarcia do wszystkich znaczących osobistości. Po długich staraniach podjęto decyzję o budowie Wyższej Szkoły Technicznej we Wrocławiu. Została oddana ona oddana do użytku w roku 1912, czego już hrabia nie doczekał.



Hrabia dużą wagę przywiązywał do spraw socjalnych i zdrowotnych. Podczas audiencji u cesarza Wilhelma II w styczniu 1890 roku zainicjował rozmowy na temat kodeksu praw chroniących robotników.



W roku 1889 wybudowany został nowocześnie wyposażony szpital dla pracowników bellestremowskich zakładów przemysłowych i ich rodzin, a w roku 1893 wybudowano aptekę. Również z inicjatywy hrabiego Franciszka powstał dom dla wdów górników, prowadzony przez siostry zakonne. W 1908 roku został oddany do użytku ośrodek rekonwalescyjny "Waldesruh" w Głuchołazach, pełniący rolę sanatorium dla dorosłych i prewentorium dla dzieci. Każdorazowo zapewniał on bezpłatny pobyt dla 30 robotników, a ich przebywające w domu rodziny otrzymywały od zarządu codzienną zapomogę w wysokości 3 marek. Koszty przejazdu również były pokrywane przez zarząd dóbr Ballestrema.



Franciszek von Ballestrem był także twórcą Zakładowej Kasy Oszczędności założonej w roku 1900, w której oszczędzać mogli pracownicy jego koncernu. Ten rodzaj oszczędzania miał zapewnić rentę pracownikom po zakończeniu czynnej pracy zawodowej. Oszczędzający w dniu 4 grudnia otrzymywał dodatek pieniężny. Ruda miała jako jedna z pierwszych miejscowości na Górnym Śląsku elektryczne oświetlenie ulic. Pierwsze ługowe lampy uliczne pojawiły się w 1889 roku. Wraz z chwilą wybudowania szybu "Leo" zaopatrzonego w silną maszynę elektryczną, och liczba powiększyła się. W 1907 roku zaczął działać zakład o nazwie "Górnośląskie Zakłady Elektryczne", od tego momentu nastąpiła dalsza intensywna elektryfikacja osad zarządzanych przez administrację dóbr Ballestrema.



Ballestremowie fundowali liczne klasztory i kościoły na terenie swojego majoratu. Hrabia Karol wybudował w Rudzie w latach 1865-1866 dwa klasztory, przy których mieściły się przedszkola, a także mieszkania dla wdów po górnikach. W obrębie jednego mieściła się sala wyposażona w 20 łóżek dla obłożnie chorych. Fundacją hrabiego był również klasztor w Biskupicach. Opiekowały się nim siostry ze zgromadzenia św. Wincentego a Paulo. Łożył hrabia także na budowę kościoła św. Jana Chrzciciela w Biskupicach. Jego fundusze posłużyły na budowę kościoła w Rudzie pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej i św. Józefa (obecnie Piusa X). Kościół św. Józefa w Rudzie został także wybudowany na zlecenie hrabiego. Wszyscy przedstawiciele rodu Ballestremów byli członkami Zakonu Rycerzy Maltańskich, co niewątpliwie miało ogromny wpływ na ich działalność charytatywną.



W testamencie hrabia Franciszek przeznaczył 100000 marek dla Zakonu Rycerzy Maltańskich. Ta suma została przeznaczona na budowę szpitala dziecięcego.



Po dzień dzisiejszy obiekty powstałe z inicjatywy Ballestremów służą mieszkańcom naszych miast.