Pierwsze murowane zamki konwentualne. Bierzgłowo

Zamek krzyżacki w Bierzgłowie (ordensburg Biergelau) , reprezentuje typ wczesnych nieregularnych konwentualnych zamków komturskich i jest jednym z ciekawszych zachowanych do naszych czasów obiektów. Mimo wielu późniejszych przebudów, zachowało się stosunkowo wiele oryginalnej substancji średniowiecznej. Pierwotne założenie w latach 60-tych XIII w wybudowano z kamienia polnego, wtedy to powstały mury obwodowe zamku, a wewnętrzne pomieszczenia były prawdopodobnie drewniane. Właściwa rozbudowa zamku nastąpiła dopiero w wieku XIV po częściowej rozbiórce murów do wysokości I piętra. Wtedy to zbudowano zamek wysoki, który składał się z dwóch i pół skrzydła mieszkalnego, gdzie w skrzydle zachodnim mieścił się refektarz, kapitularz i częściowo kaplica zamkowa, która to sięgała do połowy skrzydła północnego. Niestety relikty kaplicy nie zachowały się do dnia dzisiejszego. Skrzydło południowe mieściło sypialnie i możliwe, że infirmerię i pomieszczenia gospodarcze. Od południowego wschodu dziedziniec zamkowy zamykał mur kurtynowy. Nie ma dowodów na istnienie wieży w rodzaju stołpu, ale tak na prawdę nie prowadzono w tym kierunku żadnych poważniejszych badań archeologicznych. Istnieje co prawda przekaz, w którym jest wzmianka, iż podczas oblegania zamku przez Prusów załoga schroniła się do wysokiej wieży, ale najprawdopodobniej mogła to być wieżą bramna na przedzamcze, albo wieża drewniana w obrębie wybudowanych już murów zamku wysokiego. Najciekawszym zachowanym elementem zamku jest brama wjazdowa wybudowana już po roku 1300, nad którą wmurowano XIII wieczną płaskorzeźbę przedstawiająca rycerza na koniu, dwie inne postacie mnichów oraz zagadkowy fryz literowy. Sam łuk przejazdu bramnego ma kształt pełnego półokręgu i jest ewenementem w krzyżackich budowlach na terenie Prus. Jedynym elementem niepowtórzonym w żadnym innym zamku z tego okresu jest też dwuczęściowa fosa, ocembrowana z dwóch stron murem obronnym. Cały główny – wysoki zamek posiadał otaczający go parcham. Od północy było dość obszerne przedzamcze, na osi którego wybudowano wysoką wieżę bramną, która w części, przebudowana zachowała się do naszych czasów. Rzut zamku wysokiego na planie trapezu, z jednym narożnikiem ustawionym pod kątem prostym, może wydawać się zapowiedzią późniejszych założeń regularnych. W tym przypadku jednak, raczej taki, a nie inny plan został wymuszony ukształtowaniem terenu i brakiem czasu na  dalej idące prace niwelacyjne. Należy pamiętać że mamy już do czynienia z zamkami klasztorami, gdzie pomieszczenia musiały być ściśle dostosowane do reguł obowiązujących zakonników, którymi byli bracia rycerze. Trochę później, po wzmocnieniu się samego państwa, na prace niwelacyjne miano już więcej czasu, stąd następne założenia były już raczej na planach regularnych. Uwagę zwracają esowe zdobienia na murze północnym wykonane z zendrówek, czyli wypalonych na czarno cegieł, ułożonych główkami w ścisłe określony wzór. Świadczy, to jednoznacznie, że ta część muru wykonana została w wieku XIV.

Do dzisiaj zachowało się skrzydło zachodnie, mocno przebudowane, regotyzowane, z nowo wybudowaną kaplicą, mury zewnętrze skrzydła południowego, w oparciu o które w czasach nowożytnych zbudowano neogotycki budynek oraz mury kurtynowe od wschodu i północy. Budowla jest własnością kościoła. Wieś bardzo oryginalnie została nazwana Zamek Bierzgłowski.Oryginalna kaplica zamkowa nie zachowała się.

Ziemia chełmińska w państwie zakonnym mimo, że sama w sobie miała stosunkowo niewielką powierzchnię (zajmowała zaledwie 3 procenty całego państwa zakonnego), podzielona była na najwięcej komturstw (komturii) w całym państwie zakonnym w Prusach - prawie połowę, które w rzeczy samej musiały być stosunkowo niewielkie. Co dziesiąty zamek wybudowany został właśnie w tym rejonie.

Elewacje z wykorzystaniem rysunków C. Steinbrechta

Rysunek bramy C. Steinbrecht

Plan założenia wg. B. Wasika

Aksonometria moja z 1994 roku.

Ostatnia plansza przedstawia hipotetyczny możliwy wygląd północnej elewacji w różnych wariantach.