Kasztele późne i niedokończone na wschodzie – Szcz

Zły i patologiczny komtur szczytnieński Zygfryd de Lowe, w świadomości przeciętnego Polaka jest uosobieniem całej „krzyżackości”, czyli okrucieństwa, kłamstwa i zaprzeczenia rycerskości.
Jest tylko pewien problem związany z takim wizerunkiem. Otóż nigdy nie było żadnego komtura Szczytna, a braciszkowie w białych habitach z czarnym krzyżem, właściwie nie odbiegali w swoim okrucieństwie od współczesnych im rębajłów z Anglii, Francji, Niemiec, czy Polski. Właściwie to byli mniej okrutni od współczesnych im Litwinów, Żmudzinów, Rusinów, czy Tatarów, z którymi to potykali się w boju. Wzajemne wyrzynanie się  zresztą było wtedy typowym sposobem prowadzenia wojny podjazdowej. Dotyczyło to w szczególności ludności tubylczej, po każdej ze stron.

Zamek krzyżacki w Szczytnie (ordensburg Ortelsburg) jak już wspomniałem nigdy nie był siedzibą komtura, choć wybudowano go jako typowy kasztel konwentualny. Budowę zamku murowanego możemy mniej więcej datować na lata  1370-1390, czyli już w okresie schyłkowym dla budownictwa zakonnego. Całe założenie składało się z zamku głównego (wysokiego) na planie kwadratu o bokach 39 m, czyli że należał on do najmniejszych kaszteli krzyżackich. Od południa usytuowano przedzamcze, które nie było oddzielone od kasztelu fosą, a tylko murem. Z trzech stron dom główny otaczał parcham z okalającym go wysokim murem, który to łączył się z murem przedzamcza tworząc jedną całość. Nie znamy układu pomieszczeń w głównym budynku, a jedynym pewnikiem jest ulokowanie w skrzydle południowym od wschodu kaplicy, a od zachodu obszernej sali, mogącej pełnić funkcje reprezentacyjne. Tak na prawde to nie wiemy również, czy z uwagi na niską rangę zamku, zrezygnowano z wybudowania w nim typowych pomieszczeń dla kaszteli konwentualnych, takich jak kapitularz, infirmeria, czy refektarz. Co prawda znamy przykład kasztelu konwentualnego, który nie był stolicą komturii, jak np. Lochsteadt, ale tamta budowla pierwotnie nie miała być siedzibą komtura i konwentu. W narożniku południowo-zachodnim wybudowano przylegająca do niego wieżę na planie kwadratu o bokach 9x9m, wysunięta przed lico muru. Flankowała ona wjazd, który prowadził z przedzamcza poprzez szyję bramną i bramę w skrzydle południowym. W narożnikach wybudowano cylindryczne wieże, przystosowane prawdopodobnie  już do broni palnej. Jak większość zamków z tego okresu kasztel szczytnieński pozbawiony był wyrafinowanych detali architektonicznych. Przy jego wznoszeniu dość szeroko zastosowano kamienie polne, co było typowe dla budowli z tego regionu.
System obronny zamku poddawany był próbom już od roku 1410, gdy zamek został zdobyty przez wojska Jagiełły praktycznie bez walki. Późniejsze oblężenia czy to w 1454 przez oddziały Związku Pruskiego, czy to  w 1455 przez wojska krzyżackie, tez zakończyły się za każdym razem zdobyciem zamku. Dopiero po wzmocnieniu systemu obronnego, przez wybudowanie artyleryjskich bastei zamek oparł się oblegającym go wojskom mazowieckim w roku 1520. Po sekularyzacji zakonu budowlę odrestaurowano i zamieniono na zamek myśliwski, po czym pod koniec tego wieku przedzamcze przebudowano na pałac książęcy. Wiek później budowla była już w daleko posuniętej ruinie, po czym systematycznie rozbierano ceglane partie w celu pozyskania cegły. W latach dwudziestych na terenie przedzamcza zbudowano monumentalną modernistyczną budowlę z wysoka wieżą zegarową, typową dla epoki.  Zachowane kamienne mury zamku wysokiego przykryto dwuspadowym dachem i urządzono w nich muzeum regionalne. Po II wojnie rozebrano prowizoryczne dachy, a pozostałości zamku po pracach archeologiczno-konserwacyjnych zamieniono w trwała ruinę.

Elewacje i plany z wykorzystaniem rysunków Conrada Stainbrechta zamieszczonych w jego monografii - Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen  ein Heimat-Ausweis der Deutschen im Osten.
Plany za T. Torbusem.