Zamki Zakonu Krzyżackiego - moje rekonstrukcje
Na tej wystawie spróbuję zaprezentować moje wizje rekonstrukcji zamków Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego w Polsce Zakonem Krzyżackim.
Państwo zakonne, które było swoistym fenomenem późnego średniowiecza, zarówno pod względem organizacyjnym, jak i gospodarczym, zbudowało na swoim terenie około 200 budowli obronnych, z których około 120 można zaliczyć do zamków. Do dnia dzisiejszego w stanie pozwalającym na pełną rekonstrukcję pozostało zaledwie kilkanaście. Wiek XVIII i XIX przyniósł zagładę dla tych obiektów za sprawa państwa pruskiego, w którym stały się po prostu zbędne, kosztowne w utrzymaniu, no i były ogromnym rezerwuarem cennych cegieł dla wznoszonych twierdz, miast i "chlewików". Gdy w epoce romantyzmu zauważono ich walory historyczne i artystyczne, dla większości było już za późno. Ocalono i rewitalizowano kilka z nich, (np. Malbork, Kwidzyn, Lidzbark Warmiński, Barciany, Bytów czy Nidzica), część adoptowano na zakłady penitencjarne (np. Gniew, Ryn, Ragneta, Georgenburg)co spowodowało ich znaczną przebudowę, a część przebudowano na rezydencje i pałace (np. Królewiec, Węgorzewo)co zupełnie zatarło ich pierwotny wygląd. Dzisiaj prowadzone są szeroko zakrojone prace archeologiczne, dzięki którym znów możemy w wyobraźni odtworzyć sobie ich wygląd w epoce ich istnienia.
Fascynacja zamkami powstała u mnie właściwie w czasach wczesnej młodości,gdy ojciec, który był Miejskim Konserwatorem Zabytków w Gdańsku, zabierał mnie na swoje służbowe wyprawy, podczas których prowadził inwentaryzacje, badania i obmiary niektórych z nich.
Rysunki są mojego autorstwa na podstawie opisów, starych szkiców, wiedzy, którą posiadłem z literatury i własnych obserwacji w terenie. Powstawały częściowo w okresie, gdy materiałów źródłowych i literatury fachowej było niewiele, poza tym była dostępna tylko dla nielicznych w placówkach naukowych. Musiałem wic posiłkować się tym co znalazłem, część moich wizji niekoniecznie idealnie opowiada rzeczywistym wizerunkom budowli z epoki. Do rekonstrukcji elewacji posiłkowałem się rysunkami Konrada Steinbrechta z jego dzieła "Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen ein Heimat-Ausweis der Deutschen im Osten". Rzuty aksonometryczne mojego autorstwa są zamieszczone w książce wydanej przez Oficynę Pomorską "Krzyżackie Tajemnice".
Brodnica Zamek Krzyżacki
Budowe zamku Krzyżacy rozpoczeli prawdopodobnie około roku 1305 i kontynuowali do 1309r. Typowy czteroskrzydłowy kasztel ze szczytowego okresu ich rozwoju, podobny w swojej formie do zamku w Radzyniu Chełmińskim Był siedzibą komtura, posiadał dwa przedzamcza i budynek główny, w którym usytuowano bergfried (wieżę główną); pomieszczenia: kaplicę, kapitularz, refektarz, dormitoria i infirmrię, mieszkanie komtura. Zamek po Wojnie Trzynastoletniej przypadł Polsce i jako siedziba starostów prztrwał do rozbiorów. Pod koniec XVIIIw z rozkazu króla Pruskiego został rozebrany i w całości ocalała tylko wieża główna, fragmenty murów i część piwnic. W załączeniu rysunki wykonane w paincie po wykorzystaniu planów Konrada Steinbrechta
Zamek Krzyżacki w Gdańsku
Budowe zamku Krzyżacy rozpoczeli prawdopodobnie około roku 1340 i kontynuowali przez nastepne kilkanascie lat. Był to typowy czteroskrzydłowy kasztel ze szczytowego okresu ich rozwoju, jeden z większych i najbardziej reprezentacyjnych. Był siedzibą komtura, posiadał trzy przedzamcza i budynek główny, w którym usytuowano bergfried (wieżę główną); pomieszczenia: kaplicę, kapitularz, refektarz, dormitoria i infirmrię, mieszkanie komtura. Zamek zdobyty przez mieszczan gdańskich i rozebrany podczas Wojny Trzynastoletniej. Rysunek wykonałem, gdy nie opublikowano jeszcze badań archeologicznych, i dziś widzę go nieco inaczej. W załączeniu rysunki wykonane w paincie po wykorzystaniu planów Konrada Steinbrechta
Zamek Krzyżacki w Świeciu
Zamek Krzyżacki w Świeciu zbudowany 1335-1350, był budowlą z okresu sztytowego rozwoju zamków kaszteli. Posiadał cztery cylindryczne wieże narożne, co było ewenementem w tego typu budowlach krzyżackich, przy czym jedna wyższa pełniła rolę bergfriedu. Zamek jako siedziba komtura nie został w pełni ukończony według pierwotnych planów, prawdopodobnie z powodu niestabilności gruntu lub mozliwe, że również z braku funduszy. W tym czsie Krzyżacy prowadzili m.in. budowę zamków w Człuchowie i Gdańsku, które wymagały ogromnych nakładów finansowych. W pełni ukończono tyko dwa skrzydła; północne i wschodnie, które zostały podpieniczone. Całe założenie było dwuczłonowe. Był w jakims sensie "zamkiem wodnym", gdyż leżał pomiędzy dwoma rzekami Wdą i Wisłą (płynącą wtedy u podnóża zamku.
Zamek krzyżacki w Człuchowie
Krzyżacy waronię człuchowską zaczęli budować w około 1325, a zakończyli około 1365r. Był własciwie ostatnim klasycznym kasztelem przez nich zbudowanym. Posiadał trzy przedzamcza i był prawdopodobnie drugim pod względem kubatury i powierzchni zamkiem po Malborku. Co prawda ta teza może upaść, gdy zostaną przeprowadzone poważniejsze kompleksowe badania fundamentów zamku w Elblągu. Zamek wysoki nie miał już wieżyczek narożnych, wybudowano za to potężny bergfried (wieżę ostatecznej obrony) wzorowany zapewne na młodszym brodnickim i niestety jest to jedyna, jak i tam, zachowana w całości część warowni. Zamek zaczęto rozbierać po wielkim pożarze miasta w roku 1793 i oprócz wieży pozostawiono kamienne postumenty murów. W załączeniu rysunki wykonane w paincie po wykorzystaniu planów Konrada Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny sprzed 30 lat.
Zamek Krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim.
Najbardziej reprezentatywny zamek kasztel krzyżacki, wręcz idealny w swojej wypracowanej już formie, którego budowę rozpoczeto w 1310 a zakończono około 1330r. Obiekt należał do tego samego typu co zamki w Gniewie, Brodnicy, Gdańsku, czy poźniej w Człuchowie. Czteroskrzydłowy, z potężnym bergfriedem, wiezyczkami narożnymi, cały wymurowany we wzory rombowe z cegły zendrówki, ze sklepieniami gwiaździstymy i zdobionymi ściananami kolorową cegłą glazurowaną, był bezsprzecznie jedną z najbardziej okazałych warowni w Pańswie Zakonnym. Rozebrany został pod koniec VIIIw na cegłę przeznaczoną do rozbudowy cytadeli w Grudziądzu. Na fali romantyzmu niemieckiego rozbiórke wstrzymano, dzieki temy częściowo zachowało się skrzydło południowe z kaplicą i refektarzem. Po drugiej wojnie uzupełniono częściowo koronę murów ze strzelnicami i położono żelbetonowy strop, wiążący zachowane ściany. W załączeniu rysunki wykonane w paincie z wykorzystaniem planów Konrada Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny sprzed 30 lat.
Zamek Krzyżacki w Gniewie
Zamek gniewski, został wybudowano prawdopodobnie w latach 1280-1330 jako siedziba komtura i był pierwszą krzyżacka warownią po zachodniej stronie Wisły. Eksperymentowano na nim różne warianty koncepcyjne, aż wypracowano wzór idealny, czyli czteroskrzydłowy kasztel na planie kwadratu, z wysunietymi przed lico muru wieżyczkami narożnymi, potężnym bergfriedem, zdobieniami z cegły zendrówki i okaljacym główny budynek parchamem. Bergfried gniewski nalezał do najpotężniejszych w całym państwie zakonnym i był wzorem dla następnych. W czasach pruskich dokonano dewastacyjnej przebudowy zamku, rozebrano ośmioboczny bergfried, przebito nowa bramę i przemurowano wnętrza i elewację, niszcząc przy okazji sklepienia, ale zamku nie rozebrano. W połowie wieku XIX zamek został przystosowany do celów więziennych i zrekonstruowano kaplicę, przywracając jej sklepienie gwiaździste. W 1921r. zamek spłonął w niewyjaśnionych okolicznościach. W latach sześćdziesiątych XX w został częściowo odbudowany przez Gdański PKZ (autor projektu mgr.inż.arch. Kazimierz Orłowski wraz z zespołem) i prace rewaloryzacyjne prowadzone są do dzisiaj. W załączeniu rysunki wykonane w paincie z wykorzystaniem planów Konrada Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny sprzed 30 lat.
Zamek krzyżacki w Toruniu
Od tego zamku powinienem właściwie zacząć całą ekspozycje. Był on pierwszym murowanym obiektem w państwie zakonnym i od niego zaczął się ich wielki plan budowlany. Sam zamek stał się symbolem początku i końca tego państwa. Budowano go dla komturów krzyżackich przez z górą 150 lat: 1240 do 1390r, by w roku 1454 torunianie zrównali go z ziemią, pozostawiwszy tylko gdanisko i niewielkie relikty murów. Zbudowano go na starym owalnym grodzisku, którego południową część zmyła Wisła i dlatego miał on rzut podkowy. Należał do typu nieregularnych zamków przedkonwentualnych. W załączeniu rysunki wykonane w paincie z wykorzystaniem planów Konrada Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny sprzed 30 lat.
Zamek krzyżacki w Sztumie
Zamek sztumski był zamkiem dość nietypowym jak na budowle krzyżackie. Całe założenie usytuowano na trzech wyspach, gdzie na terenie wielkiego przedzamcza zbudowano miasto. Właściwy zamek zbudowano na planie nieregularnego sześciokąta, gdzie przy murze południowym ulokowano okazały, wysoki na trzy pietra, podpiwniczony dom główny. Inne budynki i nieprzylegające do niego były przy pozostałych murach kurtynowych. Wyróżniającym elementem zamku była potężna wieża o siedmiu kondygnacjach, zbudowana na planie kwadratu i strzegąca głównego wjazdu do zamku. Sam zamek spełniał role letniej rezydencji Wielkich Mistrzów im też bezpośrednio podlegał. Na jednym z przedzamczy przez jakich czas funkcjonował nawet zwierzyniec, mający im służyć ku uciesze. Zamek zbudowano jako siedziba wójtostwa około roku 1330. Jak większość zamków krzyżackich po dostaniu się pod pruskie panowanie, był sukcesywnie rozbierany. Do dnia dzisiejszego zachował się częściowo budynek główny, z pięknymi piwnicami, dwa piętra wieży i przejazd bramny oraz relikty murów obwodowych. Rysunek aksonometryczny sprzed 30 lat.
Zamek krzyżacki w Malborku
Zamek malborski jest tak powszechnie znany, że opisywanie jego wyglądu i historii, przez amatora takiego jak, było by po prostu nadużyciem. To co możemy dzisiaj podziwiać jako najwybitniejsze osiągnięcie sztuki budowlanej średniowiecza w tej części Europy, tak naprawdę jest w dużej mierze budowlą neogotycką. Oczywiście w większości „kościec” jest gotycki lecz, późniejsze przebudowy, wyburzenia i znów odbudowy spowodowały, że właściwie poza pałacem Wielkich Mistrzów, w którym zachowało się najwięcej substancji oryginalnych, reszta jest już nowożytna. Jest też chyba pierwszym obiektem architektonicznym, w którym na taką skalę i z takim rozmachem, zastosowano naukowe podejście do rekonstrukcji. Stało się to za sprawą wybitnego architekta niemieckiego, i znawcę architektury gotyckiej Konrada Steinbrechta. Budowę zamku malborskiego rozpoczęli około 1280 roku, jako trójskrzydłowej warowni, z przeznaczeniem na siedzibę konwentu i zarazem miał w nim urzędować komtur. Należał on do typu zamków znad Zalewu Wiślanego i był budowany w tym samym czasie co obiekty w Pokarminie (Brandenburg), Bałdze, Lochstead, czy Elblągu. Nie był największy i najważniejszy, bo to elbląska warownia, jako siedziba Mistrza Krajowego, była centralnym ośrodkiem władzy w państwie zakonnym w Prusach. Rysunki wykonane przeze mnie obrazują budowlę sprzed roku 1320, czyli z okresu przed przebudową przedzamcza północnego. Elewacje wykonano w programie paint wykorzystując z plany C. Steinbrechta.
Zamek krzyżacki w Ostródzie
Kasztel ostródzki powstały w latach 1349-1370 należy do typu ostatnich zamków konwentualnych, wybudowanych przez Zakon NMP. Prawdopodobnie pierwotny plan budowlany nie został w nim w pełni zrealizowany. Po Ostródzie Krzyżacy wybudowali już tylko zamek tego typu w Ragnecie. Obydwa Kasztele budowano w czasach, gdy reguła zakonna poddawana była coraz większemu rozluźnieniu i forma zamku klasztoru coraz mniej się sprawdzała pod względem militarnym, więc potrzebne były nowe rozwiązania. Wielkie sprawdzam przyszło w roku 1410, gdy po bitwie grunwaldzkiej, zjednoczone wojska polsko-litewskie, kolejno zdobywały wydawało by się niezdobyte twierdze krzyżackie. O ile na dosyć prymitywnych Prusów i później Litwinów ich obronność w zupełności wystarczała, to już na wojska Jagiełły już nie. Zamek w Ostródzie miał typową formę prostokąta, zamkniętą czterema podpiwniczonymi skrzydłami, ale najprawdopodobniej nie posiadał już Bergfriedu (wieży ostatecznej obrony) jak i również parchamu. Umiejscowiono w nim typowe pomieszczenia jak kaplicę, refektarz, kapitularz, dormitoria i infirmerie, jak również magazyny żywności i uzbrojenia. Był sprzężony z fortyfikacjami miejskimi, w związku z tym przedzamcze było stosunkowo niewielkie. Zamek do dnia dzisiejszego przetrwał w okrojonej formie, bez ostatniej kondygnacji, pozbawiony skrzydła wschodniego i mocno przebidowanymi wnętrzami, pozbawionymi sklepień. Zachowały się za to oryginalne sklepienia w piwnicach. Elewacje wykonano w programie paint wykorzystując z plany C. Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny powstał w latach 90-tych.
Zamek krzyżacki w Nidzicy
Zamek w Nidzicy krzyżacy zbudowali między 1380 a 1390 rokiem i był jednym z ostatnich jaki udało im sie wykończyć. Po malborskim jest najlepiej zachowanym i architektonicznie jednym z najciekawszych. Zachowały się oryginalne gotyckie sklepienia, jak również freski, dorównujące tym z pałacu Wielkich Mistrzów w Malnborku. Mimo zniszczeń w czasie obydwu wojen światowach, zabytkowa struktura zamku generelnie przetrwała w swej pierwotnej póżnogotyckiej formie. Zamek tworzył zespół obronny wraz z ufortyfikowanym miastem, był pierwotnie siedzibą prokuratora, później wójta, a nawet pod koniec XVw komtura.
Zamek krzyżacki w Działdowie
Zamek w Działdowie (niem.Soldau) był zamkiem, który mimo stosunkowo niskiej rangi jako siedziby wójta krzyżackiego i nie posiadania włsnego konwentu, mał rozmach prawie jak zamki konwentualne. Według przkazów zaczęto go budować już w roku 1309, a w 1340 był już ukończony. Posiadał okazały budynek główny, mieszczący typowe pomieszczenia jak kaplicę, refektarz, czy dormitorium, jak również salę w stylu kapitularza. Zbudowano go na planie prawie kwadratu z potężną wieżą w narożniku zachodnim, trzema zabudowanymi skrzydłami, do których wejścia były z krużganków i z bramą na osi kurtyny północno zachodniej. Do dnia dzisiejszego zachował się odrestaurowany budynek główny, kurtyna muru skrzydła południowo zachodniego oraz obrys murów pozostałych skrzydeł. W latach dziewięćdziesiątych zbudowano na cześci zabytkowych murów, koszmarną chałupę doklejoną do zabytkowego skrzydła, która pasuje do wyjątkowego, oryginalnego zamku jak "koziej d..ie trąba". Sorry za porównanie, ale inaczej nie da się tego wyrazić. Z ciekawostek historycznych, to zamek był bezpośrednim świadkiem Bitwy pod Tannenbergiem. Plan elewacji skrzydła południowo zachodniego w dwóch wariantach wieży głównej.
Zamek krzyżacki w Grudziądzu
Grudziądzki zamek Krzyżacy zaczęli budować około roku 1250 i należał on do najstarszych budowli obronnych wzniesionych przez zakon. Jego sylwetka w połączeniu z całym rzędem monumentalnych spichlerzy, całość wyniesiona ponad skarpę wislaną, musiała robić na ówczesnej gawiedzi piorunujące wrażenie potęgi Zakonu NMP. Budowla należała podobnie jak zamki w Toruniu, Bałdze, czy Bierzgłowie do pierwszych murowanych siedzib konwentów w nowopowstajacym państwie zakonnym. Był też zamkiem komturskim. Zbudowano go na planie nieregularnego czworoboku z wolnostojacą wieżą ostatecznej obrony (Bergfriedem) w północno wschodnim narożniku dziedzińca, do której wejście przez zwodzony mostek prowadziło na wysokości kilku pięter (13m) z ganku północnego muru kurtynowego. Wieża w odróżnieniu od toruńskiej była okrągła. Główne i zarazem najstarsze skrzydło południowe, mieściło najwazniejsze pomieszczenia takie jak: kaplica zamkowa, refektarz i kapitularz. Dwa pozostałe skrzydła były mieszkalne i gospdarcze. Zamek od poczatku miał pecha, gdyż z powodu podmycia skarpy w 1338r. zawaliło się częściowo skrzydło zachodnie. Skrzydło odbudowano, połączono je murowanym gankiem z Gdaniskiem i zamek przetrwał w niezłym stanie do czasów pruskich. W roku 1807 Fryderyk Wilhelm III wymyślił sobie rozbudowę grudziąckiej cytadeli i wydał rozkaz rozbiórki zamku na cegły (bo im podobno zabrakło). Przy okazji niejako rozebrano zamki w Pokrzywnie, Radzyniu Chełmińskim, Rogoźnie, Brodnicy i parę innych pomniejszych. Ocalała tylko wolno wieża, którą nazwano Klimek. Wieża stała sobie (trochę pokiereszowana uprzednio przez artylerie pruską z cytadeli podczas Wojny Napoleońskiej) do Drugiej Wojny Światowej nim w 1945 roku niemiaszki pamietając, że Napoleon wykorzystywał ją jako wyniesiony punkt obserwacyjny, wysadzili ją w powietrze. Parę lat temu została zrekonstruowana według planów Conrada Steinbrechta (pisownia imienia wg. starych zasad) i można sobie na nią wejść. Jak wyglądał? Chyba jakoś tak podobnie.
Zamek krzyżacki w Lęborku
Zamek w Lęborku powstał jako siedziba wójta krzyżackiego powstał około roku 1340 i został zintegrowany z fortyfikacjami miejskimi, lecz stanowił odrębny element z powodu oddzielenia go od miasta osobnym murem fosą. Był typową budowlą tej rangi (podobny do zamku w Nowem n. Wisłą), jednak wyróżniało go posiadanie dużego młyna (jednego z większych na terenie państwa zakonnego) oraz to, że przez środek dziedzińca zamkowego przeprowadzono kanał młyński. Budowla posiadała jedo duże skrzydło mieszkalne i kilka budymków gospodarskich razem ze wspomnianym juz młynem. Na zamku nie zamieszkiwał konwent. Wejścia na piętra prowadziły z derwnianego ganku, który został rozebrany w czasach polskich i w jego miejsce dobudowano wieżę jako klatke schodową. Zamek przetrwał do naszych czasów jako mocno przebudowana budowla, a o jego średniowiecznym pochodzeniu śwadczy zachowany szczyt, widoczne zamurowane ostrołukowe ślady po oknach oraz okienkach strzelniczych pod dachem. Zachowały sie równierz sklepione piwnice, jednak dostęp do nich jest niedostępny z uwagi na to, iż w budynku znajduję się sąd.
Zamek krzyżacki w Golubiu-Dobrzyniu
Zamek w Golubiu, bo tak naprawdę z Dobrzyniem nie miał właściwie nic wspólnego, był drugim po Papowie Biskupim kasztelem na rzucie kwadratu, zarazem właściwie pierwszym o formie w pełni już rozwiniętej. Budowany był w latach 1293-1329, posiadał cztery pełne skrzydła, z kaplicą , refektarzem, kapitularzem, dormitorium, infirmerię i wszystkimi innymi pomieszczeniami przewidzianymi w tego typu budowlach. Pierwszy plan budowlany przewidywał wybudowanie bergfriedu w północno zachodnim narożniku, ale ostatecznie zrezygnowano z niego i pozostał tylko gruby mur do wysokości parteru. Myślę, wpływ na tą decyzję miała niestabilność gruntu, podobnie zresztą jak w zamku Rogoźnie. Role wieży ostatecznej obrony przejęła wolno stojącą wieża, do której wejście było po zwodzonej kładce z poziomu chodnika straży na poddaszu. Całość składała się z dwóch członów, zamku wysokiego i obszernego przedzamcza. Sama struktura zamku, mimo burzliwych dziejów i licznych przebudów, przetrwała do dzisiaj, pozbawiona narożnych wieżyczek, ozdobnych szczytów, wysokich dachów i z przemurowanymi otworami okiennymi. W wieku XVII, gdy zamek był siedziba Anny Wazówny zamek został przebudowany na siedzibę magnacką przemurowano układ pomieszczeń, ozdobiono go wątpliwej urody renesansowymi attykami i nakryto dachem pulpitowym. Po drugiej Wojnie Światowej zamek uległ ruinie i była szansa na regotyzację budowli, lecz nasze narodowe ambicje spowodowały, że odbudowano go w kształcie z epoki Wazów. Regularny kasztel konwentualny, siedziba komtura. Elewacje wykonano w programie paint wykorzystując z plany C. Steinbrechta. Rysunek aksonometryczny powstał w latach 90-tych gdy wieża główna była jeszcze w opcji.
Zamek biskupi Kapituły Warmińskiej w Braniewie
Zamek biskupów Warmińskich w Braniewie, bo tak prawidłowo powinno się go właściwie nazywać, nie był ani zamkiem szczególnie dużym, ani jakoś wybitnie pięknym architektonicznie. Był budowlą typową dla pełnienia swej funkcji administracyjnej ośrodka władzy miejscowego biskupa, a przy okazji musiał posiadać właściwości obronne i spełniać funkcje gospodarcze. Zaczęto go budować pod koniec XIIIw i rozbudowywano go przez nastepne 100 lat. Był wielokrotnie niszczony, czy to przez Prusów, Polaków, Krzyżaków, Szwedów, by wreszcie ulec zagładzie za sprawą II Wojny i zwycięskiej RKKA. Zbudowano go na planie czworoboku, z trzykondugnacyjnym budynkiem głównym od południa, drugim mniejszym budynkiem od wschodu i zamknięciem murami kurtynowymi z pozostałych boków. W skrzydle zachodnim wybudowano wieżę bramną, jako przejazd z ufortyfikowanego przedzamcza. Zamek braniewski mimo że nie został zbudowany przez Zakon Krzyżacki, to przez okres 20 lat (1520-1525) należał do zakonu, choć był to już ich "łabędzi spiew". Mimo znacznej autonomii, to i tak pod względem politycznym i wojskowym wszystkie cztery kapituły w Prusach podlegały zresztą Wielkiemu Mistrzowi. Do dnia dzisiejszego zachowała się tylko wieża bramna posadowiona w zachodnim skrzydle zamku.
widok na zamek w Malborku od strony Nogatu
Widok zamku Malborka od strony rzeki Nogatu. Chromolit kolorowy naklejony na karton. Druga polowa XIX wieku. Rok do ustalenia, na pewno ma ponad 100 lat. tArtysta nie znany podpis, Monogram R.F. ? Wymiary arkusza 60,5 cm x 49,7 cm Rysunek 50,7 cm x 38,5 cm
Muzea
Wystawa otwarta dnia: 18 lutego 2021
